– राजेश थापा (महाप्रबन्धक, सांस्कृतिक संस्थान)

(बितेका तीन वर्षभन्दा बढी समयदेखि संस्कृतिकर्मी राजेश थापाले सांस्कृतिक संस्थानको कमान सम्हालेका छन् । उनी आएपछि संस्थानले गर्ने कामहरूमा पनि गतिशीलता देखिएको छ । हालै संस्थानका महाप्रबन्धक थापासँग उनी संस्थानमा आएपछि भएका कामका विषयमा कुराकानी भए । प्रस्तुत छ, थापासंग ‘बाह्रखरी’का राजेश खनालले गरेको कुराकानीको सार ।)

एकसमय शून्यको अवस्थामा रहेको संस्थान तपाईं आएपछि चलमल भएको देखियो । के–के गर्नुभयो ?

नाचघर मूलतः संस्कृतिकर्मी, स्रष्टा, कलाकारहरूकै संस्था हो भन्ने सबैले बुझ्नुपर्छ । जुन–जुन समयमा यो संस्थानमा सर्जक तथा कलाकारहरूले नेतृत्व लिनुभयो, तत्तत् समयमा संस्थानले राम्रो काम ग¥यो । त्यो समयमा यो संस्थान जीवन्त रूपमा क्रियाशील रहेको पाइन्छ । चाहे त्यो नारायण गोपालको समयमा होस् वा गणेश रसिक वा हरिहर शर्माको समयमा । त्यसबेला संस्थानका गतिविधि शून्यमा हराएका थिएनन् । त्यसबेला नियमित नाटक हुन्थे । सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू भइरहन्थे । जब लक्ष्मण रायमाझीपछि यो संस्थानको जिम्मा विभिन्न व्यक्तिहरूका हातमा आयो, त्यसपछि संस्थानका गतिविधि शून्य भए । त्यो उहाँहरूको दोष होइन । किनभने, उहाँहरू सांस्कृतिक क्षेत्रसँग जोडिएका व्यक्ति हुनुहुन्थेन । त्यसैले उहाँहरूले केही गर्न सकेको पनि देखिएन ।

तपाईं त यसै क्षेत्रको हुनुहुन्छ । काम गर्न सजिलो भयो होला नि !

म निकै लामो समय संस्कृति र संगीतको क्षेत्रका क्रियाशील रहें । म नृत्यकर्मी हुँ । नृत्य कलाकारका रूपमा संस्थानमा प्रवेश गरें । त्यसपछि म वाद्यवादनको क्षेत्रमा काम गर्न थालें । त्यसपछि गीत–संगीत एरेन्ज गर्न थालें । यसरी मैले यो क्षेत्रलाई मिहिन रूपमा बुझेको थिएँ । यसका साथै मैले नेपाल टेलिभिजनका लागि पनि विभिन्न काम गरें । अर्थात् कुनै न कुनै रूपमा म सांस्कृतिक र कलाका क्षेत्रसँग जोडिएर रहें । त्यसैले पनि मलाई यो क्षेत्रमा काम गर्न सजिलो भयो ।

जुन बेला म संस्थानमा आएँ, त्यसबेला संस्थानमा गतिहीनताको अवस्था थियो । तर, त्यसलाई गतिशील बनाउन नसकिने स्थिति भने थिएन । मैले जीवनमा जे–जे अनुभव हासिल गरेको थिएँ, त्यसकै आधारमा संस्थानलाई सांस्कृतिक रूपमा गतिशील बनाउने प्रयत्न गरें ।

म आउनुभन्दा दुई दिनअघि यो संस्थानलाई विघटन गर्नुपर्छ भन्ने कुरा उठेको रहेछ । यो संस्थानको काम छैन भन्ने भइसकेको थियो । तर, सुशील कोइराला प्रधानमन्त्री र कृपासूर शेर्पा संस्कृतिमन्त्री हुँदा म नियुक्त भएर यहाँ आएँ । आउनासाथ यहाँको समस्या बुझ्ने प्रयास गरें । त्यसपछि समस्या कसरी हल हुन सक्छ भन्ने बाटो खोज्न थालें । त्यसले संस्थानलाई अलिकति गति दियो । यसरी समस्याको खोजी गर्दै तिनको समाधान गर्दै गइयो । र, आज बाटोभन्दा बाहिर रहेको संस्थानरूपी गाडीलाई बाटोमा ल्याएर गुडाइरहेका छौं । ट्र्याकमा ल्याएर हिँडाउन शुरु गरेका छौं ।

गाडीले गति लिएको छ त ?

अझै पनि गर्नुपर्ने तमाम काम बाँकी छन् । अहिले गरिएका काम पूर्ण हुन् भन्ने अवस्थामा हामी छैनौं ।

संस्थानको उद्देश्यले के भन्छ ?

संस्थानको उद्देश्यअनुरूप नै पनि हामीले धेरै काम गर्न बाँकी छ । संस्थानको उद्देश्यले ‘नेपालको लोकसंस्कृति, लोक नाच, लोक वाद्यको संरक्षण, प्रवद्र्धन, अभिलेखीकरणमा जोड दिनू’ भन्छ । तर, हामीले त्यति गर्न सकेका छौं जस्तो लाग्दैन । हामीले सन्तोष गर्ने ठाउँ छैन । तथापि हामी हाम्रो कर्ममा लागिरहेका छौं । हामीले केही नयाँ काम गर्ने सोच बनाएका छौं । केही नयाँ नाचको खोजी र अनुसन्धान गर्ने, त्यसको प्रस्तुतिमा नयाँपन ल्याउने काममा जुटेका छौं ।

आम दर्शकहरूले संस्थानबाट गरेको अपेक्षा पूरा भएको छ ?

यसलाई हामी दुईवटा पाटोबाट हेरौं । एउटा— हिजो नाचघर वा सांस्कृतिक संस्थान कलाकर्मीहरूका बीचमा अपरिचित स्थानजस्तै थियो । शून्यको स्थितिमा थियो । तर आज त्यो अवस्था छैन । कलाकर्मीहरूले यो हाम्रो संस्था हो, यो थलो हाम्रो हो भन्ने आभास पाउँदै गएका छन् । अर्थात्, काम हामीले गरेका छौं । दोस्रो— जुन मात्रामा सांस्कृतिक संस्थानले लोकसंस्कृतिका क्षेत्रमा काम गर्नुपथ्र्यो, त्यसको अभिलेखीकरणमा जुट्नुपथ्र्यो, त्यो हुन सकिरहेको छैन ।

त्यो किन बाँकी रह्यो त ?

वास्तवमा म आउँदा संस्थान थला परेको बिरामीजस्तै थियो । त्यसलाई बल्ल उपचार गरेर चलाउने अवस्थामा आइपुगेका छौं । केही काम गर्न हामी सफल पनि भएका छौं । बाँकी रहेका काम पनि अगाडि बढाउने तयारीमा छौं । मलाई लाग्छ— मपछि आउने नेतृत्वले हामीले थालेको कामलाई सजिलैसित अगाडि बढाउन सक्नुहुन्छ । यतिबेला संस्थान चल्छ कि चल्दैन भन्ने द्विविधा समाप्त भएको छ । तर, चलाउनका लागि पुराना लोकनाच र लोकसंस्कृति अनि गीत–संगीतको खोजी÷अनुसन्धान भने उहाँहरूले गर्नु नै पर्ने हुन्छ । तिनै लोकसंस्कृतिको आलोकमा बसेर अब आउनेले नयाँ–नयाँ काम गर्दै जानुपर्छ । यसले नै संस्थानको क्रियाकलापलाई गति दिन्छ । यद्यपि यो काम कठिन पनि छ । हामीले पुराना संस्कृति जोगाएनौं भने हाम्रो अगाडि जाने बाटो पनि बन्द हुन्छ ।

आज मुलुक संघीय संरचनामा छ । संस्थान पनि सोही स्वरूपमा जानुपर्ने होइन ?

हो । सांस्कृतिक संस्थानका शाखा, प्रशाखा सातै प्रदेशमा खोल्न सकियो भने नेपालको मौलिक लोककला, लोकसंस्कृतिका क्षेत्रमा व्यापक काम गर्न सकिन्छ । त्यसमा घनिभूत छलफल गरेर त्यसको विकास र विस्तारमा लाग्न सकिन्छ । यसका लागि सरकारका सरोकारवाला निकायको विशेष ध्यान जानु आवश्यक छ । तर, सरोकारवालाको ध्यान पुगेको छ भन्ने मलाई लाग्दैन । खासगरी राजनीतिक नेतृत्वमा सांस्कृतिक चेतको कमीका कारण संस्कृतिमा लगानी गर्ने, संस्कृतिलाई संरक्षण गर्ने कुरामा तिनको पर्याप्त ध्यान पुगेको छैन ।

हाम्रो नेतृत्व जहिले पनि यहीँ आएर किन चिप्लिन्छ ?

मलाई के लाग्छ भने हामी ०४६ सालपछि जुन राजनीतिक अस्थिरताका बीचमा बाँच्यौं, त्यसले हामीलाई अन्त कतै सोच्ने मौका नै दिएनन् । त्यसकारण जबसम्म मुलुकमा राजनीतिक स्थिरता रहँदैन, त्यसको कुप्रभाव सांस्कृतिक क्षेत्रमा परी नै रहन्छ । अब राजनीतिले स्थायी स्वरूप ग्रहण गर्दै छ । अब पक्कै पनि केही हुन्छ ।

सांस्कृतिक संस्थान स्वायत्त छैन भन्न सकिन्छ ?

यो संस्थान अर्धस्वायत्त छ भन्न सकिन्छ । किनभने यो नेपाल सरकारको पूर्ण स्वामित्वको संस्थान हो । यद्यपि कतिपय कामहरू हामीले स्वायत्त ढंगबाट गर्न सकिरहेका छैनौं । हामीले कतिपय स–साना विषयमा पनि सरकारको अनुमति लिनुपर्छ । मैले कुनै देशको सांस्कृतिक निकायसँग मिलेर काम गर्नुपर्ने अवस्था आइप¥यो भने पनि काम गर्न सक्दिनँ । यसका लागि सरकारको अनुमति लिनैपर्छ । यतातिर सरकार अलिकति नरम भइदिए मुलुकको सांस्कृतिक विकास र विस्तारमा संस्थानले अझै बढी काम गर्न सक्ने थियो ।

कतिपय विषयमा हामीलाई फैलिएर काम गर्ने मौका दिनुस् भनेर सरकारसँग भनिरहेका पनि छौं । हामी आशावादी छौं । मलाई लाग्छ— आगामी वर्षदेखि हामीले फराकिलो ढंगबाट काम गर्न सक्नेछौं ।

संगीत नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठानले थिच्ने प्रयास पनि त गर्ला !

हेर्नुस्, संगीत नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठान एउटा विशुद्ध अनुसन्धानमूलक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा सरकारको सल्लाहकार हो । तर, हामी ०१६ सालदेखि नै विशुद्ध रंगमञ्चीय प्रदर्शन गर्ने कामबाट अगाडि बढिरहेका छौं । त्यसैले यो रहँदा प्रतिष्ठान नरहने र प्रतिष्ठान रहँदा यो नरहने कुरा दुबै अतिवादी हुन् । प्रज्ञा प्रतिष्ठानले अनुसन्धान, प्राज्ञिक तथा नीतिगत कार्यमा सरकारलाई सुझाव र सल्लाह दिने हो । यता कला र संस्कृतिको मञ्चीय प्रयोगमा सांस्कृतिक संस्थानको भूमिका महत्वपूर्ण रहन्छ । तथापि दुबै एक–अर्काबीच नङ र मासुको सम्बन्धमा रहेका छन् । म आएपछि प्रतिष्ठानसँग कुनै तिक्तता र अन्योल भएन । प्रतिष्ठानले राम्रो सहयोग पनि गरेको थियो ।

अचेल तपाईंहरूले संस्थानको प्रेक्षालयमा विभिन्न कार्यक्रमहरू गर्दै आउनुभएको छ । कविता वाचन, नाट्य प्रस्तुति, गजल प्रस्तुति, सांगीतिक प्रस्तुतिहरू । यस विषयमा केही बताइदिनुहुन्छ कि ?

सबैभन्दा पहिले त सांस्कृतिक संस्थानले कुनै न कुनै गतिविधि सञ्चालन गरिरहनुपर्छ, सांस्कृतिक केन्द्र बनिरहनु पर्छ भनेरै गत वैशाखदेखि यस्ता कार्यक्रमको शुरुआत गरेका हौं । अघिल्लो वर्षदेखि नै हामीले शास्त्रीय संगीतको कार्यक्रम थालेका हौं । हामीले हरेक दुई महिनाको पहिलो शनिबारका दिन ‘जुगलबन्दी’ कार्यक्रम सञ्चालन गर्दै आएका छौं । त्यसबाहेक स्रष्टा र सिर्जना, काव्याँकुर, गजल सिर्जना, एकल वाद्यवादन लगायतका कार्यक्रम पनि प्रस्तुत गर्दै आएका छौं, जुन कार्यक्रम दर्शकले रुचाउनु पनि भएको छ । काव्याँकुरमा कविताका भावमा नाटक मञ्चन गरिन्छ । यसरी विभिन्न ६ वटा कार्यक्रम हामीले प्रस्तुत गर्दै आएका छौं । यी सबै कार्यक्रमले हामीलाई राम्रो माइलेज दिएका छन् ।

यस्ता कार्यक्रमले हाम्रा नाट्य कलाकार, गीत–संगीत क्षेत्रका कलाकारलाई कविता र गजल के हो, साहित्य के हो भन्ने बुझ्ने मौका पनि प्रदान गरेका छन् । साहित्यिक रुचि बढेको छ कलाकारहरूमा । तिनमा साहित्यिक चेत पनि बढेको छ । यसले तिनमा सकारात्मक ऊर्जा पनि थपिएको छ । कवितामा नाटक मञ्चन एकदम जटिल काम हो । यसले हाम्रा नाट्यकर्मीलाई पनि गम्भीर बनाएको छ । तिनको सिर्जनात्मक क्षमता बढ्दै गएको छ ।

कविताका कार्यक्रमलाई लिएर एउटा टिप्पणी पनि सुनियो— संस्थानको कार्यक्रम प्रगतिशील लेखक संघले गरेको कविता वाचन कार्यक्रमजस्तो भयो भन्ने ! त्यस्तै हो ?

हामीले राजनीतिक हिसाबले पनि यस्ता कार्यक्रमलाई समावेशी बनाऊँ भन्दै त्यस्तो प्रयास गर्दै आएका हौं । यसमा विचार बोकेका र स्वतन्त्र दुवै खाले कविलाई ल्याउने गरेका छौं । हामी कुनै एक पक्षलाई मात्रै समेटेर हिँडेका छैनौं । सबैलाई समेट्ने प्रयास गरेका छौं । हामी सन्तुलन मिलाउने क्रममा छौं । प्राप्त भएका नामहरूलाई हामीले निराश तुल्याएका छैनौं ।

नाटक मञ्चनमा संस्थानले केही गर्न सकेको देखिन्न भन्ने लाग्दैन ?

हो । हामीले त्यति धेरै नाटक गर्न सकेका छैनौं । यद्यपि संस्थानको संस्थागत धारणा त्यस्तो होइन । मैले अगाडि नै पनि भनें— हरिहर शर्मा वा गणेश रसिक हुँदा नाटक भएका हुन् । किनभने उहाँहरूको लगाव त्यसतर्फ विशेष थियो । तर, म संगीत र नृत्य क्षेत्रको परें । त्यसैले पनि नाटक मञ्चन केही कम भएको हो । अर्को कुरा— हामीसँग नाट्य क्षेत्रका कलाकारहरू कम हुनुहुन्छ । शायद त्यसैले पनि हामीले चाहेजति काम गर्न सकिरहेका छैनाैं । तर पनि मैले नाटकलाई विशेष जोड दिइरहेको छु । केही समयअघि पनि ‘बहुला काजीको सपना’, ‘एक चिहान’, ‘देउकाशी’ (सोलो नाटक) गरेका थियौं । ‘याज्ञवल्क्य’ नाटक गर्दागर्दै रोक्नुपरेको थियो । त्यो नाटक पनि पुनः मञ्चन गर्ने तयारी गर्दै छौं । अरु पनि केही नाटकमा काम भइरहेका छन् । तर, पनि यो स्वीकार्नै पर्छ कि नाटकमा नेतृत्वको अभावका कारण सोचेजस्तो काम हुन सकिरहेको छैन ।

पुराना रंगकर्मीहरू अधिकांश खाली छन् त । तिनलाई बोलाएर काम गराउन सकिन्न ?

पुराना कलाकारलाई प्रयोग गर्न नसकिने होइन । त्यसैले पनि हामीले निर्देशक बद्री अधिकारीलाई ‘याज्ञवल्क्य’को जिम्मा दिएका थियौं । हामीले सहकार्यमा केही नाटक गरेका पनि हौं । नयाँ पुस्ताका निर्देशकहरूसँग पनि केही काम नगरिएको होइन तर त्यसलाई पर्याप्त मान्न सकिन्न । म अझै चाहन्छु नाटकका क्षेत्रमा केही होस् । म नाटकप्रति अझै पनि प्रतिबद्ध छु । मैले प्रभाकर शर्मा र वीरेन्द्र हमाललाई नाटकमा केही गरौं भनिरहेको छु । पक्कै पनि नाटकमा केही राम्रो काम गर्छौं हामीले । र, पुराना कलाकारलाई पनि रंगमञ्चमा ल्याउनेछौं ।