राजनीतिको महत्त्व भुक्तभोगी नेपाली जनताले राम्रै बुझेका छन् । संसारभर नै सबै मानवीय क्रियाकलापमा राजनीतिले असर गरिरहेको हुन्छ । नेपालमा झन् अपेक्षाकृत बढी नै छ । भनिन्छ जहाँ रवि पुग्दैनन् त्यहाँ पनि कवि पुग्छन् । नेपालका सन्दर्भमा रवि नपुगेका ठाउँमा कवि पुग्छन् भने त्यहाँ राजनीतिको धमिलो छवि पनि पुगेको छ ।

राजनीति आफैँमा नकरात्मक विषय त होइन तर ‘पोलिटिक्स’ भन्ने बित्तिकै त्यसले एकप्रकारको खराब भएको छाप भाव पारिहाल्छ । राजनीतिको छवि नकारात्मक बनाउने नालायक राजनीतिक नेता नै हुन् । त्यस्ता नालायकमध्ये अधिकांश अशिक्षित छन् ।

सबै शास्त्रको मियो भएकोले राजनीतिको प्रभाव सर्वव्यापी हुन्छ । फलस्वरूप राजनीतिका खेलाडीको निर्णयको असर सबैभन्दा बढी हुन्छ । तर, राज्यको सबैभन्दा जिम्मेवार अंगको संचालक बन्न औपचारिक शैक्षिक योग्यता भने आवश्यक मानिँदैन । लगभग सबै पेसामा शैक्षिक योग्यताको प्रमाणपत्र आवश्यक हुन्छ । राष्ट्रपति वा प्रधानमन्त्री, मन्त्री बन्न भने औपचारिक शिक्षा हासिल गरेको हुनुपर्दैन । शैक्षिक योग्यता देखाउन आवश्यक नपर्ने यो उच्चस्तरीय पदमा नेपालजस्तो अविकसित देशमा बारम्बार अशिक्षितहरू विराजमान भएका हुन्छन् । अनि न कवि भूपि शेरचन कविता लेख्छन् – ‘घुम्ने मेचमाथिको अन्धो मान्छे’ । उनी नरहे पनि उनको यो कविता कहिल्यै असान्दर्भिक भएन ।

राजनीति शास्त्र भनेको अज्ञानी र अशिक्षितको दर्शन चाहिँ होइन । राजनीतिक शास्त्रको अध्ययन गर्नेहरूले राजनीतिक प्रक्रियाको ऐतिहासिक विकासमात्र होइन आर्थिक, सांस्कृतिक र आधुनिक धारहरूको पृष्ठभूमि एवं प्रवृत्ति तथा शक्तिको रूझानका बारेमा ज्ञान हासिल गरेका हुन्छन् । त्यसैले राजनीति शास्त्रीहरू मानव विकासका विविध पक्षहरूको विश्लेषण गर्ने सामथ्र्य राख्छन् । तर, यस्ता शिक्षाप्राप्त राजनीति शास्त्री भने राजनीतिक नेता बनेका खासै पाइँदैनन् । राजनीतिज्ञका सल्लाहकार, सहयोगी वा भाषण लेख्ने कारिन्दामै सीमित हुन्छन् ।

अझ दयालाग्दो प्रवृत्ति के देखिन्छ भने यी बबुरा राजनीति शास्त्रीहरूको पदपूर्तिका निम्ति जागीर पनि खुल्दैन । फेरि यी पढैया राजनीति शास्त्रीहरू मेयर वा मन्त्री बन्न पनि सक्दैनन् । उनीहरूको काम शिखण्डी बन्नुमात्र हुन्छ ।

नपढेकाले राजनीतिक पद ओगट्न सफल भइदिंदा पढेकाले ठाउँ नपाउने हुन् । यसको एउटा महत्त्वपूर्ण कारण के हो भने राजनीतिको पानी छर्लङ्ग र सफा हुँदैन । अनि धमिलो पानीमा माछा मार्ने खेल विश्वविद्यालयमा पढाइँदैन । ‘मनी एन्ड मसल’ तथा भ्रष्टाचार र भ्रष्टतन्त्रको ज्ञान नपाउने हुँदा व्यावहारिक राजनीतिमा असफल हुन्छन् यी राजनीति शास्त्रीहरू । यसको मतलब शिक्षितहरूले राजनीति गर्नै सक्तैनन् भन्ने होइन । कोही राजनीतिको फोहोरी पानीमा तैरिन सक्ने अवतार बन्छ भने उसको शिक्षा पनि अलंकार बन्छ ।

पढेको मान्छे पदमा पुग्दैमा काम तमाम हुन्छ भन्ने चाहिँ छैन । बेलायतको एउटा संस्थाले विश्वका उत्कृष्ट अर्थमन्त्री भनेर पगरी गुताएको रामशरण महत कतिपटक अर्थमन्त्री बने सायद उनी स्वयंलाई हेक्का होला, नहोला । तर, उनको नीतिले नेपालको अर्थतन्त्र उँभो लागेन । एउटा फरक चाहिँ के देखियो भने यिनीले दातृ राष्ट्रहरूसँग दानदक्षिणा भाषा मिलाएर माग्न जानेका थिए । भन्छन्, केपी ओलीको पहिलो प्रधानमन्त्रित्व कालमा अर्थमन्त्री बनेका विष्णु पौडेलले दाताहरूको कुरा नबुझेर पीएले अर्थ्याइदिनुपर्ने हुन्थ्यो । पढेका भनेर निकै ख्याति कमाएका आर्किटेक्चरल इन्जीनीयर एवं पीएचडी बाबुराम भट्टराईको पालामा पनि नेपाली तरल राजनीतिको पानी सफा बन्न सकेको थिएन । अनि त्यतिखेरै केपी ओलीले भनेका थिए – ‘गलत विषयका डाक्टरले देश चलाएर हुन्छ ?’

ओलीले अशिक्षित नेताहरूको राम्रैसँग प्रतिरक्षा गरे । दस कक्षासम्म पढेका ओलीले भारतीय नाकाबन्दीका बेला दरोसँग खुट्टा टेकेर राष्ट्रवादी अडान लिन सके । राजनीतिक अडानको कुरा गर्दा नेपाली नेताहरूमा भुल्न नसकिने नाम हो – गिरिजाप्रसाद कोइराला । गणतन्त्र आउनुमा उनको अडानको ठूलो अडेसो थियो । उनी पनि आईएस्सी भर्ना हुनेबित्तिकै राजनीतिमा लागेका हुन् । गिरिजा र ओलीले प्रमाणित गरेको सत्य के हो भने राजनीतिमा पढेर ात्र होइन नपढेर पनि बिक्न सकिन्छ । यद्यपि, यीनीहरूको अडानले नेपालको आर्थिक विकासमा खासै लाभ हुने कहिल्यै देखिएन । 

वास्तवमा सफल राजनीतिज्ञ त्यही बन्न सक्छ जस्ले जे पनि जानेको छ र जे पनि गर्न सक्छ । अर्थात् बोक्सी र झाँक्री विद्या सबै जानेको हुन्छ । यसको एउटा राम्रो उदाहरण रसियाका अहिलेका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिन हुन् । उनले जुडोमा ब्ल्याक बेल्ट लिएका छन् । धेरैलाई थाहा नहुन सक्छ, पुटिन पीएचडी पनि हुन् । उनको थेसिस ‘द स्ट्राटेजिक प्लानिङ अझ रिजनल रिसोर्सेज अन्डर द फर्केसन अफ मार्केट रिलेसन’ मा थियो । सन् १९८९ मा ४५ वर्षकै उमेरमा उनले पीचडी गरेका थिए । पश्चिमा देशहरूमा विषय क्षेत्रबाहिर पीएचडीलाई खासै भजाइँदैन ।

नेपालमा देश बनाउने सही नेता नजन्मेकोमा रोइलो हुने गर्छ । क्रान्ति गर्ने नेता आए तर विकास गर्ने नेता देखिएन । लाहुरे नेता धेरै देखिए तर राजनेता कोही भेटिएन । भनिन्छ, अशिक्षितहरू दृढविश्वासी त हुन्छन् तर तिनलाई बृहत् दृष्टिकोणको ज्ञान हुँदैन । अडान भएका तर राष्ट्र बनाउने ‘भिजन’ नभएका गिरिजा र ओलीजस्ता नेता शिक्षित पनि भएको भए सायद राजनीतिमा ज्यान भरिन्थ्यो की ?

हाल, ब्रसेल्स