पहिलो भेट ०४२ सालतिर भएको हो, मोहन निरौलासँग । नाचघर, सभागृह सेरोफेरोमै हामी भेटिएको । उनी नाट्यकर्मी हुन्, त्यति थाहा थियो । त्यसबेला उनी पुरातत्व विभागमा जागिरे पनि थिए । तर, दुई वर्षपछि उनले त्यो जागिर छाडे । उनको पूर्णकालिन काम गराई रंगमञ्च र सिनेमा लेखनमै सीमित भयो ।

उनी पत्रकार पनि हुन् भन्ने उनीसँगको सम्बन्ध झाँगिदै गएपछि मात्रै थाहा भएको हो । उनको सम्पादनमा विराटनगरबाट आँशु साप्ताहिक प्रकाशित हुँदैथियो भने काठमाडौंका केही साप्ताहिक पत्रिकाहरुमा उनी स्तम्भ लेख्थे । पछि मोहन र म चलचित्र मासिक पत्रिकामा सँगै रह्यौं, लामो समयसम्म ।

अर्थात्, उनी सबै क्षेत्रमा सक्रिय थिए । नाटक, पत्रकारिता, सिनेमा लेखन, अभिनय, सबैमा । पछि उनले नेपाल टेलिभिजनबाट प्रशारित हुने टेलिफिल्महरुमा र भिडियो फिल्महरुमा अभिनय गर्न थाले । 

तर उनको प्रारम्भ नाटकबाटै भयो । वि.सं. २०३५–०३६ सालतिरको कुरा हो । विराटनगरका बासिन्दा मोहन निरौलाले पत्रकारितामा हात हालिसकेका थिए । उनका मित्र रमेश बुढाथोकी विराटनगरमै नाटक गर्थे । एकपटक मोहनले पनि नाटकमा अभिनय गर्ने मौका पाए । नाटक थियो ‘दुई लास, एक चिहान’ । निर्देशक बुढाथोकी नै थिए । त्यस नाटकमा मोहनले खलनायकको भूमिका निर्वाह गरे ।

यहाँबाटै नाट्यकर्मतर्फको रुची मौलायो । उनी विराटनगरका अन्य रंगकर्मीहरुको संगतमा पुगे । बुढाथोकीसँगै उनको सम्बन्ध बद्री अधिकारी, सुनील पोखरेल, शैलेश आचार्य, दीपक आलोकसँग पनि हुन गयो । उनले अरु समूहका निर्देशकहरुसँग पनि काम गर्दै गए । विराटनगरमै रहँदा उनले ‘अधुरो जीवन’, ‘गोधुली साँझ’लगायतका नाटकहरु गरे ।
उनले आफैंले पनि एउटा नाटक लेखे । त्यसै भेगका केही व्यक्तिहरुको पीडालाई उनले नजिकबाट नियालेका थिए । पीडामा परेका व्यक्तिहरुको जीवन देखेरै उनले एउटा नाटक लेखे, ‘दन्त्य कथाभित्रको क्रान्ति’ । यो नाटकको अभ्यास भयो । मञ्चन पनि भयो । यो नाटकमा तत्कालिन सरकारको कडा आलोचना गरिएको थियो । 

तर यो नाटक दुई दिनमात्रै मञ्चन भयो । प्रशासनले त्यसपछि नाटक मञ्चन हुन दिएन । उनलाई यसै नाटकका कारण स्थानीय प्रशासनले दुःख दियो । पक्राउ पुर्जी काटियो । भागाभागको स्थिति आयो । कवि प्रमोद प्रधान यस नाटकका सल्लाहकार थिए । दुबैलाई गाह्रो भयो । तत्कालीन प्रशासनले दिएको यो टर्चर आज पनि उनले भुलेका छैनन् ।
विराटनगरका नाट्यकर्मीहरुसितको हिमचिमले मोहन नाटकतिर आकर्षित भएका थिए । २०३९ सालमा प्रज्ञा प्रतिष्ठानको आयोजनामा नाटक महोत्सव हुँदैथियो । विराटनगरबाट रमेश बुढाथोकीहरुसँगै उनी पनि काठमाडौं आए नाटकमा अभिनय गर्न भनेर । 

काठमाडौं उक्लिएपछि उनी फेरि विराटनगर फर्केनन् । उनका पिताजीको सरुवा काठमाडौंमै भएकोले उनी पनि काठमाडौंमै बसे । त्यसै समयमा विराटनगरबाट बद्री, सुनील, रमेश, शैलेश, सन्तोष पोखरेल, दीपक आलोकहरु पनि काठमाडौं आए । सबैले काठमाडौंका प्रेक्षालयहरुमा नाटक मञ्चन गर्न थाले ।

केही दिनअघि डिल्लीबजारमा भेटिएका मोहन निरौला भन्दैथिए, “विराटनगरबाट आएर हामीले (रमेश बुढाथोकी पनि) रंगकर्मी जमातको स्थापना गर्यौं । अनि नाटक देखाउन सुरु भयो ।” 

उता सुनील र बद्रीहरु आरोहण नाट्य संस्थाको स्थापना गर्दै नाट्यकर्मको आरोहणमा होमिए ।  यसरी नाट्यकर्मसित भिज्दै गएका मोहनले पछि आँशु समूहबाट पनि केही नाटकहरु गरे । ‘बेचिएकी नेपाली चेली’, ‘घर’, ‘बाबु साहेबको करामत’ लगायत अरु पनि केही नाटकहरु मञ्चन गर्दै गए । 

त्यो बेला नाटकको माहोल गरम थियो । नाट्यकर्ममा सबै रमाएका थिए । कलाकार पनि । दर्शक पनि । त्यो बेला नाटक हेर्न दर्शकहरु हलसम्म आएको उनी सम्झिन्छन् । कहिलेकाहीँ दर्शक कम हुन्थे । तर पनि नाटकप्रतिको मोह सबैमा उस्तै गडेर बसेको थियो ।

केही नाटकहरुको अनुवाद गरेर आफैंले निर्देशन गरेका मोहन निरौलाले काठमाडौं आएपछि नाटक निर्देशन पनि सुरु गरिसकेका थिए । उनको निर्देशनमा ‘जीएए’बाट हुने नाटक प्रतियोगितामा पनि केही नाटक मञ्चन भएका थिए । यसका अतिरिक्त उनले बेलाबेलामा हुँदै आएको नाटक प्रतियोगिताहरुमा पनि भाग लिँदै आएका थिए । 

काठमाडौं भित्रिएपछि उनले एउटा नाटकमा प्रमुख भूमिका निर्वाह गरे । उनी हिरो थिए । त्यो नाटक थियो रुद्रराज पाण्डे निर्देशित ‘अब के नै बाँकी छ र !’ यो नाटकमा मोहन निरौलाले मासिक २ हजार ५ सय तलब पाउँथे । यसका अन्य कलाकारहरुले पनि यसमा तलब पाउँथे । र नाटक मञ्चन भएको दिन विशेष भत्ता पनि दिइन्थ्यो ।

मोहन मुस्कुराए । भने, “अचम्म लाग्थ्यो । त्यसबेला शाखा अधिकृतको तलब ८ सय रुपैयाँ थियो । जबकी मलाई त्यत्रो तलब दिइन्थ्यो । अरु कलाकारलाई पनि तलबमै राखिएको थियो । डिल्लीबजारको सांस्कृतिक संघमा यसको रिहर्सल हुन्थ्यो । त्यो सम्झिँदा आज एकादेशको कथा जस्तो अनुभव हुन्छ ।”

त्यो नाटक मञ्चन गरेर निर्मातालाई पोसायो–पोसाएन, मोहनलाई थाहा छैन । तर पैसा लिएर नाटक गर्न पाउँदाको आनन्द उनले भोगे नै । यसरी नाट्यकर्ममा सक्रिय हुँदै गएका नाट्यकर्मी मोहन निरौलाले २०४७ सालमा एउटा ‘हरर’ नाटक (डरलाग्दो नाटक) पनि मञ्चन गरे, ‘सन्त्रास’ नामबाट । यो काठमाडौंमा रहेका नाट्यकर्मीहरुद्वारा गरिएको पहिलो हरर नाटक थियो । यसअघि दार्जिलिङ्गबाट आएको नाट्य समूहले प्रताप सुब्बाको निर्देशनमा ‘रातको प्रथम प्रहर’ को मञ्चन गरेको मोहन बताउँदै थिए ।

नाट्यकर्ममा सक्रिय रहँदै आएका मोहनले ‘सन्त्रास’का लागि कडै मिहिनेत गरेका थिए । त्यसमा कलाकार पनि प्रशस्त थिए । त्यसका लागि प्रोपर्टी पनि धेरै चाहिन्थ्यो । कलाकारहरुको अभिनय र भाव भङगीमाको पनि ख्याल राख्नु पर्दथ्यो । त्यसका अतिरिक्त डरको वातावरण सिर्जना गर्नका लागि केही नवीन प्रयोगको आवश्यकता पनि थियो नै । त्यसैले पनि ‘सन्त्रास’ नाटकको मञ्चन उनका लागि चुनौतिपूर्ण बनेको थियो ।

मोहन भन्छन्, “जे होस्, त्यसबेला दर्शकले खुबै मन पराए ‘सन्त्रास’लाई । प्रज्ञा प्रतिष्ठानको हलमा नाटक गरेका थियौं । नाटक रुचाइयो पनि । यसले कमाई पनि राम्रो गरेको थियो ।”
मोहनको निर्देशनमा मञ्चित ‘सन्त्रास’मा नयाँ प्रयोग गरिएको थियो । उनका अनुसार एउटा कंकालको पनि प्रयोग भएको थियो, जुन उनले त्यसबेला ७ हजार रुपैयाँमा खरिद गरेर ल्याएका थिए । 

त्यस्तै यस नाटकमा प्रकाश व्यवस्था पनि उच्चस्तरको थियो । सेतो कपडा लगाएर अभिनय गर्ने कलाकारको सेतो आकृति मात्रै स्टेजमा देखिन्थ्यो । टाउको, हात केही देखिन्थेन । लाग्थ्यो मञ्चमा भूत हिँडिरहेको छ ।

मोहनले सम्झिए कंकालले तर्साएको क्षण । उनी भन्दैथिए, “नाटक सकिए पनि हाम्रो अफिसमा कंकाल राखेका थियौं । त्यहाँ बस्ने केही मानिसलाई तर्साएपछि हामीले त्यो बागबजारकै प्रतिभा कला मन्दिरको कोठामा राख्यौं । त्यहाँ बस्नेहरुलाई पनि तर्साएपछि त्यसलाई त्यहाँबाट हटायौं ।”

नाटक र चलचित्र टेलिचलचित्रमा सक्रिय उनले चलचित्र र टेलिचलचित्रको स्कृप्ट र सम्वाद लेख्न सुरु गरिसकेका थिए । यसरी रंगकर्मबाट उनको यात्रा चलचित्र लेखनतर्फ मोडियो ।
तर नाटकसँग कुनै न कुनैरुपमा जोडिने प्रयासमा आफू रहेको उनी आज पनि बताउँछन् । उनका अनुसार उनले परिवर्तन नेपालको स्थापना गरेपछि त्यस संस्थाबाट चेतनामूलक वृत्तचित्रहरुको निर्माणका साथै विभिन्न विषयमा चेतनामूलक सडक नाटकहरु मञ्चन गरे । यसरी सडक नाटकहरु मञ्चन गर्दा उनले त्यो नाटकलाई समयसमयमा रंगमञ्चमा प्रस्तुत गर्ने काम पनि गर्दैगए ।

उनी भन्छन्, “सडक नाटक लेख्दा मैले यसलाई सडकका साथै मञ्चमा समेत मञ्चन गर्नसक्ने गरी लेखेँ । र बेलाबेलामा रंगमञ्चमा पनि नाटक देखाएँ । हो, यसरी देखाइएका ती नाटक व्यवसायिकरुपमा भने मञ्चन गरिएनन । पास बाँडेर दर्शक बोलाईयो र नाटक गरियो । बस् ।”
यसरी सानासाना नाटकहरु गर्दा उनले समसामयिक विषयलाई कथामा उने । एउटा चेलिबेटी बेचबिखन सम्वन्धी नाटक थियो भने एउटा हरुवा चरुवाको मुक्तिका विषयमा थियो । यसैगरी केही अन्य विषयमा पनि यिनले सानासाना नाटक लेखेर मञ्चन गर्दै गए ।

पछि गएर आफूले चलचित्र र टेलिचलचित्रको लेखन र अभिनयको व्यस्तताले नाट्यकर्मतर्फ त्यति ध्यान दिन नसकेको उनी बताउँछन् । उनका अनुसार सबै रंगकर्मीहरु यसरी नै टेलिभिजन र सिनेमातिर लाग्दै गएकोले पछिपछि रंगकर्म केही सेलाउँदै गएको हो । तत्कालिन रंगकर्मीहरुमा टेलिभिजन र सिनेमाको आकर्षण तिनको दर्शक क्षमताका कारण नै वृद्धि भएको मोहन मान्दछन् । तथापि आत्मसन्तुष्टि भने नाटकबाटै मिल्ने उनी आजपनि बताउँछन् । त्यसैले सडक नाटकको माध्यमबाट भएपनि आफू नाटकका थोरै भएपनि सक्रिय रहेको उनको भनाइ छ ।

नेपाली नाट्यकर्मको ग्राफ अहिले उक्लिँदो अवस्थामा छ । नयाँ नयाँ नाट्यकर्मीहरु नाटकमा देखिएका छन् । नयाँ पुस्ता नाट्यकर्ममा आउनुलाई उनी सकारात्मकरुपमा लिन्छन् । हरेक क्षेत्रमा पुस्ता हस्तान्तरण हुन्छ भने नाट्यकर्ममा पनि हुने उनको तर्क छ । 

मोहन निरौला भन्छन्, “तर पुराना रंगकर्मीहरु पनि छन् । यिनलाई बेलाबेलामा अहिलेको रंगकर्ममा पनि स्थान दिनुपर्छ । अभिनय गर्न लगाउनु पर्छ । यो सोचेर नाटक खेल्न बोलाउने हो भने नयाँ पुस्तासँग नाटक गर्ने अवसरलाई खेर जान दिनु हुँदैन भन्ने म ठान्दछु । यदि अहिलेका युवा नयाँ नाट्यकर्मीले बोलाउँछन् भने म नाटकमा अभिनय गर्न तयार छु ।”

‘दन्त्य कथा भित्रको क्रान्ति’ र ‘प्रजातन्त्र’ शीर्षकमा नाटकको पुस्तक लेखेर प्रकाशित गरिसकेका मोहन नेपाली लेखकका नै धेरै नाटकहरु मञ्चन गर्न बाँकी रहेको स्वीकार्छन् । उनका अनुसार नेपाली नाटकको अभाव होईन, विदेशी लेखकहरुको नाम भजाउने प्रयास मात्रै भएको हो । 

नाटक सम्वन्धी पुस्तकहरुमा पुराना नाट्यकर्मीहरुको नाट्यकर्मको चर्चा त परैको कुरो, नामै छुटाइएको प्रति उनको दुखेसो छ । तथापि उनी अहिलेका नयाँ युवापुस्ताका नाट्यकर्मीहरुले नाटकका क्षेत्रका गरेको कामको उनी उच्च प्रशंसा गर्छन् ।