मानिसका हरेक आन्तरिक र बाह्य गतिविधिहरू दुई प्रणाली स्नायु र अन्तश्र्रावी ग्रन्थीबाट नियन्त्रित हुन्छन् । स्नायु प्रणालीमा मस्तिष्क र हातगोडाका स्नायुतना समावेश भएको हुन्छ ।
मस्तिष्क एक महत्वपूर्ण अंग हो जसले शरीरको गति, सिकाइ, संवेदना, कल्पना, सम्झना, श्वासप्रश्वास, रक्त सञ्चार र मुटुको धड्कन, शरीरको तापक्रम, पाचन प्रक्रिया, मलमुत्र नियन्त्रण गर्छ ।
मस्तिष्कका ट्युमर एकसय भन्दा बढी हुन्छन्, जसलाई केन्द्रीय प्रणाली स्नायुमा हुने ट्युमर भनिन्छ । तिनिहरूको नामाकरण ट्युमर भएको कोषिकाको अनुसार गरिन्छ ।
१.विनाइन ट्युमरः पिट्युटरी ग्रन्थीको ट्युमर, न्युरोमास, क्रानियोफ्यारिन्जियोमास, पाइलोसाइटिक एस्ट्रोसाइटोमासहरू विनाइन ट्युमरको उदाहरण हो । यसले मस्तिष्कमा दबाव दिँदा समस्या उत्पन्न हुन्छ ।
२.क्यान्सरयुक्त ट्युमरः मस्तिष्क र केन्द्रीय स्नायु प्रणाली सिमित हुन्छ । यसमा उच्च र निम्न श्रेणीका एस्ट्रोसाइटोमास, ओलीगोडेन्ड्रोग्लायोमास, इपेन्डियोमास र मिश्रित ग्लाइयोमास, मेडुलोब्लास्टोमास र ग्लियोब्लास्टोमास पर्छ ।
३.मेटास्टेटिक मस्तिष्क ट्युमरः मस्तिष्कमा फैलनुभन्दा पहिला शरीरका अन्य भागमा फैलाउने मुख्य क्यान्सरको रूपमा सुरु हुन्छ । मुख्यतया, पेट, स्तन, मिर्गौला र फोक्सोमा देखिएको क्यान्सर मस्तिष्कमा फैलिन्छ ।
कारण
यसको मुख्य कारण अज्ञात छ ।
१.पारीवारिक इतिहासः परिवारको अघिल्लो पुस्तामा कसैलाई मस्तिष्कको ट्युमर छ भने त्यस परिवारको पछिल्लो पुस्तामा बंशाणुगत ट्युमर हुन सक्छ ।
२.रेडियोथेरापीः क्यान्सर लगायतको उपचारको क्रममा टाउकोमा विकीरणको पर्छ त्यस्ता मानिसमा ट्यूमर विकासको वृद्धि हुने सम्भावना हुन्छ ।
लक्षण
मस्तिष्कको कुन भागमा ट्युमर भएको छ त्यही अनुसारले लक्षणहरू देखिन्छन ।
कहिलेकाहीँ ट्युमर बिस्तारै बढ्दै गर्दा लक्षण पनि बिस्तारै विकसित हुनेहुँदा हामीले त्यति ख्याल गर्दैनौँ साथै अरू रोगहरू जस्तै माइग्रेन वा पेट दुखाइ, टाउको दुखाइ वा वाकवाकी जस्तै लक्षणहरू देखिन्छ ।
यसले शरीरको कुनै भागमा कमजोरी अथवा पक्षघात पनि हुन सक्छ र कसैलाई शरीर असन्तुलित हुने र छारे रोग देखिने र अधिकांश मानिसहरूमा टाउको दुख्ने समस्या हुन्छ तर टाउको दुख्दैमा ट्युमर नै हुन्छ भन्ने हुँदैन ।
कुनै जटिल र नयाँ समस्या देखिएमा तुरुन्त चिकित्सक वा सम्बन्धित डाक्टरसँग सम्पर्क गर्नुपर्छ । मस्तिष्कमा हुने तरल पदार्थ जसलाई मस्तिष्कमा पानी जमेको भनिन्छ ।
त्यसको प्रवाहमा मस्तिष्कको ट्युमरले अवरोध गर्दछ त्यसले मस्तिष्कमा दवाब पर्न जान्छ जुन अवस्थालाई ‘हाइड्रोसेफालस’ भनिन्छ । यो अवस्था विशेषगरी नवजात शिशुमा देखिन्छ र कहिलेकाहीँ वयस्कमा पनि देखिन सक्छ ।
यसको उपचार कजगलत हो । अरु लक्षणहरूमा वाकवाकी लाग्ने, बान्ता हुने, टाउको दुख्ने, निदाउरोपना, बोल्न गाह्रो हुने, छोटो अवधि स्मृति समस्या, दृष्टिमा समस्या, सुनाई, सुँघाइ, स्वाद, बेहोसीपना, झिजिने, डिप्रेसन, व्यक्तित्व परिवर्तन आदि समस्या देखिन सक्छन ।
मस्तिष्क ट्युमर भए–नभएको परीक्षण पारीवारिक इतिहास, शारीरिक परीक्षण साथै सीटीस्क्यान, एमआरआई, एमआरएस, एसपीईटी स्क्यान, पेट स्क्यान, मेरुदण्डमा सानो प्वाल पारेर गरिने शल्यक्रिया, सर्जिकल बायोप्सी र विभिन्न रगत परीक्षणबाट गरिन्छ ।
बिनाइन र क्यान्सर हुनसक्ने ट्युमर दुवै खतरा हुन सक्छन् तर अप्रेसन गरेर सबै ट्युमर निकालेपछि बिनाइन अथवा निम्न श्रेणीको ट्युमरको अपेक्षित नतिजा राम्रो हुन्छ ।
सामान्यतया जति कम उमेर छ त्यति अपेक्षित नतिजा पनि राम्रो हुन्छ । एकपटक उपचार गरे पनि कुनै ट्युमर पुन देखा पर्न सक्छ त्यस्तो अवस्थामा फेरि सर्जरी, रेडियोथेरापी वा केमोथेरापी गर्नुपर्छ ।
मुख्य उपचार
मस्तिष्कको ट्युमरको मुख्य उपचार सर्जरी, रेडियोथेरापी र केमोथेरापी नै हो । यस्तो उपचार कुनै एक अथवा संयुक्त रुपमा गर्न सकिन्छ । लक्षण कम गर्न औषधिमा जस्तै स्टेरोइडस् रिङ्गटा लगाउन, मुर्छा पर्नबाट रोक्ने औषधि दिइएको हुन्छ ।
बच्चाको र वयस्कको उपचार पद्धति एउटै हुन्छ । जबसम्म मस्तिष्कको ट्युमर हो भनेर पत्ता लाग्दैन तबसम्म उपचार सुरु गरिँदैन ।
उपचारको मुख्य उद्देश्य भनेको ट्युमर निकाल्ने, यसको बृद्धिमा कम गर्ने र यसका लक्षणहरूलाई कम गर्ने हो ।
मस्तिष्कको उपचारमा के गर्ने भनेर ट्युमरको प्रकार, आकार, ट्युमरको स्थान, बिरामीको उमेर, स्वास्थ्य अवस्था, देखिएका लक्षणहरू र त्यसले परेका असरहरूमा निर्भर गर्दछ ।
मस्तिष्कको अप्रेसन गर्दा चिकित्सकले मस्तिष्कको अन्य भागलाई साथै स्नायुहरूलाई बचाएर ट्युमर निकाल्ने काम गर्दछन् । अप्रेसनमा बायोप्सी, क्रानियोटोमी र इन्डोस्कोपिक शल्यक्रिया गरिन्छ ।
रेडियोथेरापी क्यान्सरयुक्त कोषिकाहरूलाई विनास गर्नको लागि दिने अत्यधिक शक्ति भएको विकिरण पद्धति हो । यस प्रकारले उपचार गर्दा शरीरको स्वस्थ भागमा कम असर परोस् भन्ने कुरामा विशेष ध्यान दिइन्छ । यो दुखाइरहित उपचार पद्धति हो ।
स्टेरियोट्याक्टिक रेडियो सर्जरीः यो एक प्रकारको रेडियसन पद्धति हो, अप्रेसन होइन । यसमा ठूलो मात्राको रेडियसन एकपटक मात्र दिइन्छ । जसका लागि बिरामीले अप्रेसन एकपटक मात्र गराए पुग्छ ।
किमोथेरापी क्यान्सरको उपचारका लागि प्रयोग गरिने औषधिहरूलाई केमोथेरापी भनिन्छ । सामान्यतया औषधी शरीरभित्र रगतसँगै दिइन्छ र त्यसले क्यान्सरयुक्त भाइरसलाई तुरुन्त विनास गर्दछ ।
प्यालियटिभ उपचारः रोग निको पार्न नभई त्यसको लक्षणहरूको असर कम गराई बिरामीलाई गुणस्तरीय जीवनयापन गर्नमा सहयोग गरिन्छ । खासमा उच्च श्रेणीका क्यान्सरका बिरामीहरूलाई उपयुक्त मानिन्छ ।
तर यो पद्धति जीवनको अन्तिम अवस्थामा मात्र नभई क्यान्सरका बिभिन्न चरणका बिरामीलाई पनि अपनाइन्छ । मुख्यतः क्यान्सरको दुखाइको पीडा कम गर्न साथै त्यस्ता बिरामीलाई शारीरिक र मानसिक रूपमा उपचार गर्न पनि प्रयोग गरिन्छ ।
स्नायु शल्यचिकित्सक डा. राजीव झासँग बाह्रखरीका लागि यसिमा महतले गरेको कुराकानीमा आधारित
