कुनै बेलाका सक्रिय एमाले नेता प्रदीप नेपाल अहिले ‘गुप्तवास’मा छन् । भदौमा आउने नयाँ उपन्यास ‘आमाको मन’को अन्तिम तयारीसँगै नयाँ–पुराना कथाको संग्रह प्रकाशनमा उनी लागिपरेका छन् । भूमिगतकालमा सञ्जय थापा भनेर थुप्रै रचना लेखेका प्रदीपका दुवै नाममा करिब २८ वटा पुस्तक प्रकाशित भइसकेका छन् । उनी हिजोआज पार्टी कामभन्दा साहित्यिक समारोहमा बढी झुल्किन्छन् । राजनीतिक गतिविधि लगभग शून्य भइसके । पछिल्ला ५ वर्षमा मात्रै उनले ५ वटा पुस्तक प्रकाशन गरिसकेका छन् । यस अर्थमा उनी राजनीतिलाई चटक्कै छाडेर साहित्यकर्ममै समर्पित देखिन्छन् । यसपटक हामीले उनीमाथि लाग्ने केही आरोप संकलन गरेर सोधेका छौं । त्यसबाहेक नेपाली साहित्य र साहित्यकारप्रति उनको दृष्टिकोण पनि जान्ने प्रयास गरेका छौं । उत्तर जस्ताका तस्तै !

 

 

राजनीति मेरो नागरिक दायित्व हो, साहित्य मेरो सिर्जना हो । सफलताको दाबी मैले गर्ने होइन । पार्टीले दिएका जिम्मेवारी मैले पूरा गरेको छु । काम गरेन भनेर कसैले औंला ठड्याएका छैनन् । चार पटक मन्त्री पदको शपथ लिएँ । चार वटा मन्त्रालय सम्हालें । छिः भनेर गाली गर्ने ठाउँ कसैलाई दिइनँ । साहित्यमा पनि मेरा सबै पुस्तक दोस्रो÷तेस्रो संस्करण निस्किएका छन् । आफूले गमेर हेर्दा दुबै क्षेत्रमा मैले पासमार्क पाएको छु भन्ने लाग्छ ।

 

अरुको भनाइमा म हिँड्दिनँ । आलोचकको भनाइ उनीहरुको आफ्नो दिमागको कुरो हो । म जहिले पनि पाठकको प्रतिक्रियालाई आफ्नो पुँजी मान्छु । जहाँसम्म राजनीतिको कुरो हो, ०३४ सालदेखि आजका मितिसम्म काम नगर्ने, अल्छी र भ्रष्ट नेता भनेर कसैले मेरो आलोचना गरेको छैन । कसैले मलाई गाली गरेका छैनन् । पार्टी र राज्यले दिएका जिम्मेवारी सधैं पूरा गरेको छु ।

 

मैले कहिल्यै पनि आपूmलाई राजनीतिज्ञ भनिनँ । कमिटीको हिसाबले भन्ने हो भने लामो समयदेखि म केन्द्रीय कमिटीमा छु । दुई कार्यकाल म स्थायी समिति सदस्य पनि भएँ । त्यतिबेला पनि मैले आफूलाई राजनीतिज्ञ भनिनँ । यो प्रश्नको उत्तर पहिलो प्रश्नमा पनि दिएको छु ।

 

यो त मेरा कृतिहरु पढ्दै नपढेको पाठकले लगाएको आरोप हो । मैले व्यक्तिकेन्द्रित उपन्यास चार थान लेखेको छु । ३३ वर्षअघि प्रकाशित ‘खुइते कडेरिया’ मेरो पहिलो लघुउपन्यास हो । त्यसमा घटित सबै घटना सत्यको टेकोमा उभिएका छन् । पञ्चायतकालमा ठूला–साना सबै पञ्चहरू कति हदसम्मको अपराध गर्थे भन्ने सत्यको उद्घाटन भएको छ त्यहाँ । पञ्चायतद्वारा आतंककारी भनी मारिएका रत्नकुमार वान्तवाको जीवनीमाथि आधारित भएर लेखिएको ‘देउमाईको किनारमा’ र त्यसैगरी मारिएका हरि नेपालको जीवनमा आधारित ‘नओइलाउने फूल’मा कुनै देवत्वकरण गरिएको छैन । अहिले पनि यी तीन उपन्यास बजारमा उपलब्ध छन् । तपाईं आफैं पढेर निक्र्योल गर्न सक्नुहुन्छ । ‘बर्बरिक’ देवत्वकरण सकिने पात्र हो । तर म आफैं सम्पूर्णतामा नास्तिक भएकोले मदन भण्डारीको देवत्वकरण गरेर उनलाई बचाउन सकिन्छ भन्ने सोच मभित्र कहिल्यै आएन । देवदेवीसँग जोडिएको मेरो अर्को बालउपन्यास छ– ‘दुर्गा हजुरमाको भूत’ । भूतको कथा भनिए पनि त्यसले यो सौर्यमण्डलमा कतै देवदेवी नभएको र जीवित मानिसहरू नै आफ्नो जीवनकालमा राम्रा काम गरेको हुनाले पछिल्लो पुस्ताले उनीहरूलाई देवता बनाएका हुन् भन्ने सत्य पस्किने कोसिस गरेको छु । त्यसमा समेटिएका छन्– गौतम बुद्ध, रोमन सम्राटले जबर्जस्ती भगवान पुत्र बनाएका दासविद्रोहका नायक स्पार्टाकस, हाम्रा किराँत सरदार शिव । यी सबै मानिस नै थिए भन्ने सत्यको उद्घाटन उक्त बालउपन्यासमा गरेको छु ।

 

पात्रको राक्षसीकरण गर्नुपर्ने खालका उपन्यास अहिलेसम्म लेखेको छैन । माओवादी समालोचकहरूले ‘मेरो आकासगंगाको तीरैतीर’लाई ‘बन्दुकमा सौन्दर्यबोध नदेख्ने प्रतिक्रियावादी कित्ताको लेखक’ भनी मलाई ‘सम्मान’ गर्नुभएको छ । यो उहाँहरूको राजनीतिक टिप्पणी हो । उहाँहरूको आलोचना सही पनि छ किनभने मेरा लागि बन्दुक विनाश हो, मृत्यु हो । बन्दुकमा मैलै कहिल्यै सौन्दर्यबोध देखिनँ र भविष्यमा देख्ने पनि छैन । उग्रवामपन्थी चेतनाको कालमा पनि मैले बन्दुकमा सौन्दर्यबोध गर्न सकिनँ । तर, नेपालमा अहिले पनि बन्दुकलाई जति घृणा गरिनुपर्ने हो, त्यति गरिएको छैन । त्यसैले मान्छे बन्दुकजस्तो हिंसाको मूलमा पनि सौन्दर्यबोध गरिरहेका छन् । मलाई लाग्छ– नेपाली राजनीतिमा एक दर्जनभन्दा बढी त्यस्ता नकारात्मक चरित्र छन्, जसको नांगेझार गरिएन भने मजस्तो लेखकले नेपालको वर्तमान राजनीतिप्रति न्याय गरेको ठानिँदैन ।

 

तपाईंले आजको गोरखापत्र (असार ३० गते) र हिजोको राजधानी (असार २९) मा छापिएका दुई टिप्पणी पढिदिएर आफैं निष्कर्ष निकाल्नु भए हुुन्छ । यद्यपि अखबारी लेखन मेरा लागि साप्ताहिक आवश्यकताको खुराकमात्र हो । कुनै–कुनैले लामो समयका लागि काम गर्लान् । तर, मेरा लागि ती सबैको महत्व बढीमा एक महिना मात्र हो ।

 

असल लेखक र खराब लेखकको परिभाषा मलाई थाहा छैन । लेखक लेखकमात्र हो । मनभित्र नभएका कुरा कुनै लेखकले लेख्दैन । कुण्ठा लेखन पनि होला । मचाहिँ जनताका लागि लेख्ने, जनपक्षधरतासहितको लेखक हुँ । मेरा पात्रहरूलाई हिजो म गाउँघरमा भेट्थें । अहिले पनि म तिनलाई उतैतिर भेटिरहेछु । तिनलाई नै मैले पुस्तकको पानामा उनेको छु । सहरको प्रदूषण, फेरिँदै गएको जीवनशैलीका बारेमा थोरै कथा लेखेको छु । तर, मेरो आधारभूमि गाउँ हो । त्यसैले अहिलेसम्म आफ्नो कुण्ठा बिसाउने साहित्य लेख्नु परेको छैन ।

 

यसका लागि एकछिन तत्कालीन परिवेशतिर जानुपर्छ । म प्रदीप नेपाल हुँदै लेख्थें । राजकाज मुद्दामा मलाई थमाइएको अभियोगपत्रमा लेखिएको थियो, ‘सागर नेपाल सिरोज भन्ने प्रदीप नेपाल’ । अर्थात राजकाज मुद्दा लाग्नुअघि पनि म साहित्य लेख्थें– सागर नेपाल र सिरोज उपनाममा । एउटा पर्चामा ‘सामन्ती नाइके’ शब्द प्रयोग गरेको आधारमा म र मेरा केही साथीलाई १० वर्ष कैद र १० हजार जरिवाना तोकियो । हामीले विद्रोह ग¥यौं । नक्खु जेल विद्रोह । जेल विद्रोह गरेर बाहिर गएपछि म खतरनाक विप्लवकारी भएछु । देख्नेबित्तिकै गोली हान्नेसम्मको आदेश भएछ । त्यसैले प्रदीप नेपालको नाउँमा म केही लेख्न नसक्ने भएँ । यो सरकारी पाटोको कुरो भयो ।

 

यसको अर्को पाटो पनि छ । उतिबेला हामी उग्रक्रान्तिकारी थियौं । लेख्नु आफू प्रकाशमा आउन खोज्ने निम्नपुँजीवादी मनोवृत्ति हो भनेर गाली तहसम्मको आलोचना हुन्थ्यो । तर, म नलेखी बस्नै नसक्ने । म भोजपुरमा जन्मिएको हुँ । हाम्रो भोजपुरमा साहित्यको रस सधैं बगिरहन्छ । मेरा हजुरबाका काका कवि, मेरा हजुरबा कवि, मेरा दाजुहरू कवि । मलाई पढाउने सर कवि । कवि हुनु मेरो परिवारमा लज्जाबोधको विषय थिएन । त्यो एकप्रकारको गौरव थियो ।

 

यस्तो मान्छे म, नलेखी कसरी बस्न सक्थें र ? त्यसैले मैले पार्टी र सरकार दुबैतिरबाट लुकेर लेख्न एउटा छद्म नाम निकालें– सञ्जय थापा । म खुला भएपछि मेरा लागि सञ्जय थापा नामको प्रयोजन सकियो ।

 

मलाई केहीले पोल्दैन । मेरा कतिपय शुभेच्छुक पाठकलाई पोलेको छ । सञ्जय थापा नामप्रति उहाँहरूमा मोह पनि छ । तर, मलाई थाहा छ– सञ्जय थापा मेरो भूमिगत जीवनको बाध्यता थियो । त्यो बाध्यता सकिएपछि नामको प्रयोजन पनि सकियो ।

 

ब्युँझिदैन । तर, साथीहरूको आग्रहलाई सम्मान गर्दै ०७३ सालको वैशाखदेखि मैले आफ्ना पुराना कृतिहरूको नयाँ संस्करण निकाल्दा सञ्जय थापाको नामलाई पनि समावेश गर्ने सोच बनाएको छु । यसो गर्दा प्रदीप नेपाल र सञ्जय थापा सँगसँगै हिँड्न पाउँछन् ।

 

जसले आरोप लगायो, उसले मेरा कृति अध्ययनै गरेको छैन । यो मेरो निष्कर्ष हो । राजनीतिसँग नजोडिएको साहित्य कतै हुन्छ भन्ने लाग्दैन मलाई । तर, नारा र कल्पना कहिल्यै एक ठाउँमा नभेटिने साहित्य हुन् । हुन त कहिलेकाहीँ ‘हरे राम, हरे राम, राम राम हरे हरे’ जस्ता नारा सुन्दरता बोकेर बाँचिरहन्छन् । तर, यो अपवाद हो । मैले लेखेका ‘नन्दिता’, ‘पूर्वतिर’, ‘एक्काइसौं शताब्दीकी सुम्निमा’जस्ता उपन्यासहरूलाई भिन्न राजनीतिक मत राख्नेहरूले पनि नारा भनेका छैनन् ।

 

यो प्रश्न तपाईंले मलाई नसोध्नु भए हुन्थ्यो । खगेन्द्र संग्रौला मेरो समकालीन होइन, मभन्दा अगाडिका प्रगतिशील लेखक हुनुहुन्छ । मैले कथा लेख्न थाल्दा उहाँले उपन्यास लेखिसक्नु भएको थियो । अहिले भने उहाँ एकजना विवादित टिप्पणीकार हो । हरि अधिकारीका बारेमा मसँग धेरै जानकारी छैन । तर, उहाँले लेख्ने गरेको पुस्तक परिचयलाई कसैले पनि राम्रो भनेको आजसम्म मैले सुनेको छैन । पातलो परिचय भएका ‘साहित्यकार’लाई मैले समकालीन लेखक कसरी मान्न सक्छु र ?

 

अहिले मेरो राजनीतिक गतिविधि झन्डै–झन्डै शून्यको अवस्थामा छ । यसप्रति म चिन्तित छैन । मलाई लाग्छ– अब हाम्रो पालो सकियो । नयाँ भाइबैना, छोराछोरी राजनीतिमा अगुवा भएका छन् । अबको युगीन दायित्व अब उनीहरूको काँधमा जानुपर्छ । जहाँसम्म साहित्यको फाँट छ, त्यो मेरा लागि अहिले पनि उत्तिकै उर्बर छ । पछिल्ला ५–६ वर्षमा मैले ‘चरैवेति चरैवेति’, ‘बर्बरिक’, ‘एक हजार वर्ष’ शीर्षकमा उपन्यास, ‘पाइला टेकेर विदेशमा’, ‘कुञ्जिनीको गामबेंसी’ जस्ता नियात्रा निकालेको छु । आगामी भदौमा नयाँ उपन्यास ‘आमाको मन’ प्रकाशित हुँदैछ । ‘उहिलेका र अहिलेका कथाहरू’ शीर्षकमा प्रकाशित÷अप्रकाशित कथाहरूको एउटा सँगालो पनि यसै वर्ष बजारमा आउनेछ । साहित्यिक पत्रपत्रिकाका कथा, लघुकथा, कविता र गीत छापिएकै छन् । त्यसैले साहित्यको क्षेत्रमा मेरो सक्रियताप्रति म सन्तुष्ट छु ।

 

राजनीति नागरिक दायित्व हो र मैले त्यो दायित्व पूरा गरें भनेर मैले माथि नै भनिसकेको छु । क्रियाशील जीवनमा उमेरको ठेस नलागुन्जेल म सामाजिक काम गरिरहेको छु, गरिरहनेछु । अहिले म मदनआश्रित स्मृति प्रतिष्ठान र मदनआश्रित प्राविधिक शिक्षालयको अध्यक्ष छु । म समी साहित्य प्रतिष्ठानको पनि अध्यक्ष हुँ । सँगसँगै इटहरीमा सञ्चालित सप्तकोशी एफएमको पनि अध्यक्ष छु । साहित्य त मेरा हात र मेरो दिमागले काम गरुन्जेलसम्म मसँगै रहिरहन्छ ।

 

म समालोचक, समीक्षक होइन । साहित्यकारहरू पनि राजनीति, गुट र खेमामा बाँडिएका छन् । अहिले पनि कविताले भूपि शेरचनलाई जित्न सकेको छ जस्तो मलाई लाग्दैन । कथामा पनि पुरानैको मान बढी छ । धेरै होहल्ला गरिएका थुप्रै कृति पढें मैले पनि । तर, आफैं आख्यानमा समर्पित भएकाले होला– मैले त्यस्तो युगीन चेतना बोकेर समाज हाँक्ने कृति जन्मिएको पाएकै छैन अहिलेसम्म मैले । ती कृतिलाई असफल भन्छु म । तर, यो कुनै मूल्यांकन होइन । मलाई लागेको कुरो मात्र हो ।

 

–‘माधवी’ । किनभने, अहिलेसम्म मैले त्यस्तो कृति लेख्न सकेको छैन ।

–‘ऋग्वेद संहिता’ । किनभने, सभ्यता र ज्ञानको स्रोत हो त्यो ।

अरु खै के भनौं । नाम सम्झनै गाह्रो भो ।