संसारभरका यहुदीहरू जहाँसुकै रहून्, उनीहरूको इजरायलसँग भावनात्मक सम्बन्ध हुन्छ । इजरायली धर्म, संस्कृति र रहनसहनप्रति उनीहरूको लगाव रही नै रहन्छ । अमेरिकामा रहेका युरोपेलीहरू आफ्नै पुस्तैनी संस्कृति, भाषा र चालचलनसँगै नजिक हुन्छन् । अफ्रिकी अमेरिकीहरू पनि अफ्रिका र अफ्रिकाप्रतिको आफ्नो भावनात्मक सम्बन्धलाई त्याग्न सक्दैनन् ।

 

विभिन्न कालखण्डमा विभिन्न देशका मानिसहरू एक देशबाट अर्को देशमा बसाइँ सर्न बाध्य भए भने कतिपयलाई बाध्य बनाइयो । युरोपेलीहरू मानव सभ्यताको जग बसाल्ने नाममा संसारका विभिन्न कुनामा पुगे । युद्धले क्षतविक्षत भएका कोरियन, जापानी नागरिकहरू अमेरिका, युरोपतिर आफूलाई स्थानान्तरण गरे । अफ्रिकी नागरिकहरूलाई भने दासको रूपमा अमेरिका, युरोप पु¥याइयो । फलामका सिक्रीमा जनावरलाई झैं बाँधेर उनीहरूको शारीरिकमात्रै होइन, मानसिक शोषण पनि गरियो । प्राचीनकालदेखि नै आफ्नो जन्मभूमि छाडेर गएका यहुदीहरू आज पनि आफ्नो इतिहासलाई बिर्सिन सकेका छैनन् ।

 

आफ्नो देश वा समुदाय छाडेर अन्य मुलुक गएर बस्नेहरूले सिर्जना गर्ने साहित्यलाई डायास्पोरिक साहित्य भनिन्छ । केही वर्षदेखि विश्व साहित्यमा डायस्पोरा र डायस्पोरिक साहित्यको निकै चर्चा हुन थालेको छ । विभिन्न प्राकृतिक प्रकोप, युद्ध र अशान्तिले गर्दा आफू बस्दै आएको ठाउँ छाड्न बाध्य हुन्छन् भने कोही सुख–समृद्धिको आशमा । आफ्नो संस्कृति, परम्परा र रहनरसहन छाडेर पराईको संस्कृति अँगाल्नुपर्दा एक किसिमको पीडाले सताउँछ । आफ्नोपनको अभावले सताउँछ । मानिसहरूलाई नोस्टाल्जिक बनाउँछ । स्मृतिमा आफ्नै भूगोल, संस्कृति छाइरहन्छ । यस्तै स्मृतिहरूलाई विभिन्न साहित्यकारहरूले आफ्ना रचनामा समावेश गरेका छन् ।

 

डायस्पोरिक जीवनका विभिन्न आयामलाई साहित्यिक रूप दिने लेखकहरूमा भी एस नइपाल, सलमान रुस्दी, राजा राओ, हनिफ कुरेशी केही भारतीय नाम हुन् । अफ्रिकी डायस्पोरालाई उतार्ने लेखकहरूमा टोनी मोरिसन, माया एन्जेलोलगायतको नाम अगाडि आउँछ । मोरिसन र एन्जेलोका रचना केवल डायस्पोरामा मात्रै केन्द्रित छैनन्, उनीहरूका रचनामा अफ्रिकी–अमेरिकीहरूले अमेरिकामा बस्दा भोगेका रंगभेदपूर्ण व्यवहार, अन्याय र अत्याचारका बारेमा पनि सशक्त आवाज उठाएको पाइन्छ । तर, पनि उनीहरूको अफ्रिकी समाज र संस्कृतिप्रतिको आकर्षण र अमेरिकी संस्कृतिप्रतिको विकर्षण स्पष्टै देख्न सकिन्छ उनीहरूको रचनामा । अमेरिकालाई रंगभेदी समाजको समस्याले गाँजेका बेला जन्मेकी एन्जेलोका रचनामा आफूले भोगेका पीडाका साथै आफ्ना पुर्खाहरूको संस्कृतिप्रतिको मोह झल्किन्छ ।

 

माया एन्जेलोेको नाम लेखकमा मात्रै सीमित छैन । उनी एक कुशल गायिका, नृत्यांगना र नाटककार पनि हुन् । त्यसो त उनले सन् १९६४ मा अमेरिकामा भएको अफ्रिकी–अमेरिकी नागरिक आन्दोलनमा अग्रणी भूमिका खेलेकी थिइन् । आन्दोलन निर्णायक बिन्दुमा पुगेका बेला उनी घाना विश्वविद्यालयमा काम गर्थिन् । त्यतिबेला नै उनको आन्दोलनका अगुवा माल्कोम एक्ससँग भेट भएको थियो । उनले एक्सलाई अफ्रिकी–अमेरिकन युनिटी गठनका लागि सघाइन् । तर, सन् १९६५ मा एक्सको हत्या भयो । मार्टिन लुथर किङ जुनियरसँग उनको आन्दोलनको स्वरूप र प्रकृतिबारे मतभेद थियो । किङ महात्मा गान्धीको अहिंसात्मक आन्दोलनको पक्षमा थिए भने एक्स आल्दोलनलाई सफल बनाउन हिंसाकै सहारा लिनु परे पनि लिनुपर्छ भन्ने विचारका पक्षमा थिए । एन्जेलोले किङद्वारा स्थापित साउदर्न क्रिस्चियन लिडरसिप कन्फ्रेन्सकी सक्रिय सदस्यका रूपमा मात्रै काम गरिनन्, उनले संस्थाको आर्थिक सहायताका लागि महत्वपूर्ण भूमिका पनि निर्वाह गरिन् । पछि उनले सोही संस्थाको उत्तरी भेग हेर्ने जिम्मेवारी सम्हालिन् । आफ्नो प्रसिद्धिको उपयोग गर्दै उनले संस्थाका लागि चन्दा उठाइन् । सन् १९६८ मा किङको हत्या भएपछि उनले केही समय मानसिक तनावमा बिताइन् । किङको हत्या उनको जन्मदिनमै भएकाले एन्जेलोले केही वर्ष आफ्नो जन्मदिन पनि मनाइनन् ।

 

मानवअधिकारकर्मीका रूपमा समेत परिचित एन्जेलोले अमेरिकी नगरिकबीच समानताका लागि आफ्ना रचनामा समेत वकालत गर्दै आएकी थिइन् । निकै संघर्षपूर्ण जीवन बिताएकी उनले बार डान्सरका रूपमा समेत काम गरिन् । त्यतिमात्रै होइन, आफ्नो अभाव टार्नकै लागि यौनकर्मीका रूपमा समेत काम गर्नुपरेको उनी बताउँछिन् । उनको बाल्यकालको कथा पनि कम दर्दनाक र पीडादायी छैन ।

 

सात वर्षको उमेरमा आफ्नै आमाका प्रेमीबाट बलात्कारको शिकार हुन पुगेकी थिइन् उनी । आमाका प्रेमी फ्रिम्यानलाई प्रहरीले पक्राउ त ग¥यो तर एकदिनमै रिहा भए । रिहा भएको चार दिनपछि उनी मृत फेला परे । हल्ला फैलियो कि एन्जेलोका मामाले उनको हत्या गरे । त्यस घटनापछि उनी करिब पाँच वर्ष मौन रहिन् । भनिन्छ– उनी आफ्ना दाजु बेली जोन्सनसँग बाहेक कसैसँग बोलिनन् त्यो अवधिमा । उनले आफ्नो चर्चित संस्मरण ‘आई नो ह्वाइ द केज्ड बर्ड सिंग्स’मा भनेकी छन्, “मैले सोचें मेरो आवाजले उसलाई मा¥यो । मैले त्यो मान्छेलाई मारें किनभने मैले उसको नाम भनें । त्यसपछि मैले सोचें, अब म कहिल्यै बोल्नेछैन किनभने मेरो आवाजले जोसुकैलाई मार्न सक्छ ।” उनकै शिक्षक बर्थ फ्लावर्सले त्यो मौनता तोड्न सहयोगी भूमिका खेलिन् ।

 

एन्जेलोका रचनाहरू केवल निराशा र पीडामा मात्रै केन्द्रित छैनन् । उनी प्रेम र रोमान्सका बारेमा पनि कलम चलाउँथिन् । अफ्रिकीहरूलाई रोमान्स गर्न आउँदैन भन्ने भनाइलाई खण्डन गर्दै उनले अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामा र फस्र्ट लेडी मिसेल ओबामाको उदाहरण दिँदै ‘इसेन्स.कम’लाई अन्तर्वार्ता दिने क्रममा भनेकी थिइन्, “धेरै मान्छेलाई यो भ्रम छ कि श्वेतहरूमात्रै रोमान्स र प्रेममा निपूर्ण हुन्छन् । अश्वेतहरू केवल सेक्समा मात्रै । जब राष्ट्रपति ओबामा र मिसेलको नाच हेरें, मलाई लाग्छ– हामी अश्वेतहरू पनि कम रोमान्टिक छैनौं ।”

 

उनको कवितामा अफ्रिकी संगीत ज्याजको प्रभाव पाउन सकिन्छ । त्यसो त उनले कविता वाचन गर्दा हल नै गुञ्जायमान हुन्थ्यो । उनी हाउभाउका साथ कविता वाचन गर्थिन् । नाटकमा काम गर्ने भएकाले पनि हुन सक्छ– उनको प्रस्तुति सुन्दर हुने गथ्र्यो ।

 

एन्जेलो सधैं आफूलाई अफ्रिकी संस्कृति र रहनसहनसँग नजिक पाउँथिन् । टमस उल्फसँग आफ्नै कृति ‘अल द गड्स चिल्ड्रेन निड ट्राभलिङ सुज’को शीर्षकसँग असहमति राख्दै उनले भनेकी थिइन्, “तिमीले कहिल्यै घर छाड्न सक्दैनौ । तिमी जहाँ जान्छौ, घर लिएर जान्छौ । तिम्रो औंलाको नङमा, तिम्रा केशहरूमा, तिम्रो हँसाइमा तिमीले आफ्नो घर पाउनेछौ ।”

 

अफ्रिका र अफ्रिकी संस्कृतिप्रतिको आकर्षणले होला– एन्जेलोले सन् २००८ मा आफ्नो डीएनए परीक्षण गराएकी थिइन् । उक्त परीक्षणले उनी सियरालियोनको मेन्डे समुदायको सन्तति भएको पत्ता लाग्यो । आफू अफ्रिकी–अमेरिकी भए पनि उनले दुईपटक श्वेत नागरिकसँगै विवाह गरिन् । सन् १९५१ मा ग्रिक नागरिक टोस एन्जेलोस्ाँग विवाह गरेको चार वर्षमै उनले पारपाचुके गरिन् । त्यसपछि सन् १९७३ मा वेल्सका पाउल डी फुसँग विवाह गरेकी एन्जेलोले सन् १९९८ मा पारपाचुके गरिन् । आफ्नो कृति ‘इभन द स्टार्स लुक लोनसम’मा उनले त्यो विवाहलाई स्वर्गमै तय भएको भनेकी छन् ।

 

माया एन्जेलोले औपचारिक शिक्षाभन्दा पनि आफ्नै अनुभव र भोगाइबाटै धेरै कुरा सिकिन् । सन् १९४१ मा सानफ्रान्सिस्को लेबर स्कुलमा नृत्य र नाटकका लागि छात्रवृत्ति पाएकी उनले बीचमै आफ्नो अध्ययन छाडेर केबलकारमा काम गरिन् । तर, पनि उनको योगदानको कदर गर्दै विश्वका विभिन्न विश्वविद्यालयबाट ३० भन्दा बढी मानार्थ विद्यावारिधि पाएकी छन् । त्यतिमात्रै होइन, उनले पुलित्जर पुरस्कारसहित थुप्रै साहित्यिक सम्मान तथा पुरस्कार प्राप्त गरेकी छन् । उनी आफ्ना आफन्तजन र साथीभाइबीच डा. एन्जेलोका नामले चिनिन्छिन् । 

एन्जेलोले केबल अफ्रिकी–अमेरिकीका पक्षमा मात्रै बोलिनन् । सन् १९६० को दशकको सुरुवातमा क्युबाली नेता फिडेल क्यास्ट्रोको खुलेरै प्रशंसा गरिन् । त्यतिमात्रै हाइन, उनले क्युबाली पत्रिका ‘रिभोलुसन’मा आफ्नो कथा पनि छपाइन् । सन् १९८१ मा प्रकाशित आफ्नो कृति ‘द हार्ट अफ वुमेन’मा आफूले क्यास्ट्रोको समर्थन गर्नुको कारण खुलाउँदै भनेकी छन्, “निश्चय नै क्यास्ट्रोले आफूलाई कहिल्यै श्वेत मानेनन् । त्यसैले उनी मेरा लागि ठीक छन् । अमेरिकीहरूले रसियनलाई मन पराएनन् । अश्वेत नागरिकहरूले भन्ने गर्थे– संसारमा त्यस्तो साम्यवादी मुलुक छैन, जसले मेरा हजुरबुबालाई दास बनाए । त्यस्तो साम्यवादी मुलुक छैन, जसले मेरो बुबालाई कोर्रा हिर्काए, डोरीमा झुन्ड्याए, जसले मेरी आमालाई बलात्कार गरे ।”

 

उनले साम्यवादी सिद्धान्तले पनि पिछडिएका र अल्पसंख्यक समुदायका पक्षमा आवाज उठाउने भन्दै त्यसको समर्थन गरेकी थिइन् । त्यसैले त उनका रचनाहरूमा अल्पसंख्यक समुदायमा रहेका अफ्रिकी–अमेरिकीका पक्षमा आवाज उठाएको पाइन्छ । त्यसो त उनी अफ्रिकी–अमेरिकी लेखकहरूले भिन्न किसिमको भाषा प्रयोग गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्थिन् । उनका रचनामा अफ्रिकी लवजका शब्दको बाहुल्यता पाइन्छ ।

 

लेखनबाहेक अन्य क्षेत्रमा काम गरे पनि उनले प्रसिद्धि कमाएको भने लेखनबाटै हो, त्यो पनि संस्मरणबाट । उनको संस्मरणका सात भाग छन् । कतिपय समीक्षकले उनका संस्मरणलाई आत्मपरक उपन्यासको रूपमा व्याख्यासमेत गरेका छन् । उनको आत्मकथाको पहिलो संस्करण प्रकाशित गर्न उनका लेखक साथी जेम्स बाल्डविनले झक्झक्याएका हुन् । मार्टिन लुथर किङको हत्यापछि लगभग निष्क्रिय रहेकी उनलाई बाल्डविनले नै लेख्न अभिप्रेरित गरेका थिए । सन् १९६८ मा बाल्डविनले कार्टुनिस्ट ज्युल्स फेइफरकोमा डिनरका लागि लगेका थिए । सबै आगन्तुक पाहुनाले पालैपालो आ–आफ्ना बाल्यकालका कहानी सुनाए । एन्जेलोको कहानीले फेइफरकी श्रीमतीको मन छोयो र अर्को दिनै ‘¥यान्डम हाउस’का सम्पादक रोबर्ट लुमिससँग एन्जेलोको भेट गराइदिइन् । सुरुमा लेख्न अस्वीकार गरेकी एन्जेलोले बाल्डविन र लुमिसको आग्रहलाई स्वीकार्दै ‘आई नो ह्वाई द केज्ड बर्ड सिंग्स’ लेखेकी हुन्, जसले उनलाई विश्वमै चिनायो ।

 

बाल्यकालमा भोगेको पीडा बिर्सन उनले सानै उमेरदेखि साहित्यमा रुचि राखिन् । उनले कविताको बुझाइबारे भनेकी छन्, “तपाईं जबसम्म कविता जिब्रो, दाँत र ओठबाट आएको महसुस गर्नुहुन्न, तबसम्म तपाईं कवितालाई माया गर्नुहुन्न ।”

 

उनले आफ्नो पहिलो संस्मरणको शीर्षक पाउल लरेन्स डन्बारको कविता ‘सिम्प्याथी’बाट लिएकी हुन् । संस्मरणको शीर्षकले पिँजडामा थुनिएको चरालाई इंगित गरे पनि ‘आई नो ह्वाइ द केज्ड बर्ड सिंग्स’ सिक्रीमा बाँधिएका अफ्रिकी दासहरूको चित्रण हो । संस्मरणमा आफूले भोगेको बलात्कार पीडाको वर्णन भए पनि सम्पूर्ण अफ्रिकी–अमेरिकीहरूले सदियौंदेखि भोगिआएको पीडा हो ।

 

उनका चर्चित कृतिमध्ये विभिन्न शीर्षकमा प्रकाशित सात संस्मरणबाहेक ‘मम एन्ड मी एन्ड मम’ र कविताहरूमा ‘स्टिल आई राइज, ‘फेनोमेनल वुमेन’ र ‘जस्ट गिभ मी अ कुल ड्रिन्क अफ वाटर बिफोर आई डाई’ चर्चित छन् । उनले समानता र न्यायका पक्षमा मात्रै होइन, अफ्रिकी डायस्पोरामा समेत कलम चलाउँदै साहित्यमार्फत अफ्रिकी संस्कृतिको सम्वद्र्धनमा योगदान पु¥याएकी छन् ।