जिन्दगीको लामो समयसम्म प्रेमका कुरा गरिन्  । म गाउँले बन्दी जीवन बिताएको मान्छे । गाउँको बन्द समाजमा धेरै कुराहरू बर्जित हुन्छन् । संस्कृति भनेको कृत्रिम चिज हो । संस्कृतिले बन्देजहरू निर्माण गर्छ, बन्चनाहरू निर्माण गर्छ । जीवनमा धरै कर्महरू गरिन्छन्, तर भनिँदैनन् । 

जीवनमा प्रेम गर्न बडो गाह्रो छ । गरिएको प्रेमबारे भन्न त्यो भन्दा गाह्रो छ । तपाईंको प्रेमको प्रारम्भ कसरी भयो भनेर प्रश्न गर्दा सबैको जवाफ यस्तो आउला, “मेरो प्रेमको प्रारम्भ पत्नीबाट भयो । मेरो प्रेमको उत्कर्ष पनि मेरो पत्नीमै भयो । मेरो प्रेमको अवशान पनि पत्नीमै हुने छ । जीवनमा कुनै महिलालाई स्पर्श गरिनँ, आँखा पनि जुधाएको छैन ।”

मलाई लामोसम्म डर लागिरह्यो । मैले आफ्नो प्रेमपत्रको कुरा गरेँ भने, प्रेमको पोल खोलेँ भने, भण्डाफोर गरेँ भने मेरो पत्नीको मनमा त्यसको के प्रभाव पर्ला ? मलाई पिरलो लागि रह्यो । 

जीवनमा बन्देजमा राखिएका कुराहरू, निषेध गरिएका कुरालाई साहित्यको माध्यमबाट व्यक्ति गरिन्छ । साहित्य यस्तो शसक्त माध्यम हो, जहाँ संस्कृतिले बन्देज लगाएका कुराहरू र तानाशाहीले बन्देज गरेका कुराहरू प्रतीकको माध्यमले र रूपकको माध्यमले व्यक्त गरिन्छ ।

मेरो प्रेम पनि साहित्यबाट प्रारम्भ भयो । मेरो जन्म पाँचथरमा भयो । पाँचथर र तेह्रथुमलाई छुट्याउँने बीचमा तमोर नदी छ । मेरो गाउँमा हाइस्कुल थिएन । तेह्रथुम गएर हाइस्कुल पढ्नुपर्थ्यो । ९–१० कक्षा पढ्दा मलाई  कसैप्रति भावुक अनुराग उत्पन्न भएछ । तर मलाई थाहा थिएन ।

त्यसबेला साहित्यिक गोष्ठीहरू हुन्थ्यो । मैले साहित्य गोष्ठीहरू प्रेमबारे कथा लेख्थेँ । अव्यक्त प्रेम, भिजेको रुमाल, एउटा दूरदेशकी परीलाई प्रेमपत्र जस्ता लेख्थेँ । त्यस्ता प्रेमका कथा लेख्दा आम जीवनको भावना व्यक्त गरिरहेको छु जस्तो लाग्थ्यो । अहिले फर्केर हेर्दा के लाग्छ भने, कसैप्रति मेरो अनुराग थियो । भावुक अनुराग थियो । अहिले साहित्यको माध्यमबाट भनेको रहेछु भन्ने लाग्छ । 

स्कुलमा पढ्ने केटीहरूको संख्या धेरै थिएनन् । केटीहरूको संख्या थोरै थिए । त्यो थोरै केटीहरूतिर धेरै केटाहरू आँखा पर्थ्यो । तीनमाथि देख–अदेख, व्यक्त–अव्यक्त अत्यन्त तृष्ण र कठोर प्रतिस्प्रर्धा हुन्थ्यो । त्यो प्रतिस्पर्धामा स्वाभाविक रूपमा म पनि थिएँ । म अझै पनि कपितय कुरामा अत्यन्त संकोच छु । यद्यपि कतिपय कुरा बहेरमुखी, कता वाकपटु जस्तो पनि देखिन्छु । 

यो समाजको लागि म अभद्र किन देखिने ? अरूको दृष्टिमा किन गिरौँ भन्ने मनाशयले आफूलाई नै ढाँटिरहन्छु । कतिपय यस्ता कुराहरू म भन्न सक्दिनँ । संस्कृतिले धेरै बर्जिद गरेको छ । मैले प्रेमका कथा लेख्न थालेपछि साथीहरूले खिज्याउँथे । तर मनमा ठूलो उत्साह जग्थ्यो । 

मेरो रुम पार्टनरले प्रेम पत्र लेखिदिए । म पुर्‍याइदिन्छु भन्यो । मलाई डर लाग्यो । म कक्षा सधैँ प्रथम हुने हुनाले मसँग एउटा शक्ति पनि थियो । सानोतीनो कसुरमा मुक्त हुन्थेँ, म कुटिन्न थिएँ । प्रेमपत्रको भण्डाफोर नै भएछ भनेपनि मेरो शक्ति र सामार्थ्यले जोगिन्छु कि भनेर मैले प्रेमपत्र लेखेँ । तर प्रेम पत्र लेख्ने प्रारम्भदेखि नै मलाई डर लागि रह्यो ।

मेरो नोट उसको कापी सरिदिने सर्तमा मेरो प्रेमपत्र मैले मन पराएको केटीलाई दिने । त्यो नोट उसको कापीमा सारिदिन्थेँ । मेरो प्रेमपत्र मैले मन पराएको केटीकहाँ पुर्‍यादिने सर्त भयो । तर पुर्‍याउने कसरी । चिठी लेखियो, खाममा पनि हालियो । अर्काे फसाद पर्‍यो । सल्लेरीको नजिबाट त्यो केटी आउने । ऊसँग अरूपनि मान्छे पनि हुन्थे । त्यो केटीलाई चिठी दिन महाभारत भयो । चार–पाँच दिन सल्लेरीमा कुरेपछि चिठी हात पारिदियो । उसले मलाई आएर भन्यो– चिठी हात पर्‍यो  ।

मलाई रातभरि निद्रा लागेन । त्यो केटीले हेडसरलाई उजुर गर्ली, त्यसको बाउँ सिस्नु लिएर आउला, मलाई त डर लाग्यो । मलाई कतै भागौँ जस्तो लाग्यो । यस्तो ठाउँ होस् जहाँ विलुप्त होऊँ, हराऊँ जस्तो भएँ । उज्यालो भयो, निदहराम भएर आँखा पोलिरहेका छन् ।

सिताराम प्रसाईं मेरो साथी थियो, मेरो प्रेम पत्रको हुलाकी थियो  । म बिहानको स्कुलको प्रार्थनामा गएँ । केटीको अनुहार कुनै परिवर्तन देखिनँ । कतै मेरो प्रेमपत्रको प्रतीक्षामा त छैन ? उसमा त्यो आँट आएन होला मैले प्रेमपत्र लेखेँ । त्यो दिन केही भएन । धन्य भगवान जोगियो भन्ने लाग्यो । 

पत्रको त प्रतीक्षा हुन्छ । त्यो पत्र व्यर्थ लेखिएछ जस्तो लाग्यो । त्यत्रो जोखिम उठाएर व्यर्थ लेखिएको होइन थियो । दोस्रो चिठी चाहिँ कम डरका साथ लेखेँ, सितारमाले चिठी दियो । त्यसपछि जवाफ आयो । केटीको परिवार मेरो परिवारभन्दा धनाढ्य थियो ।

चिठीमा जवाफ के आयो भने– मेरो विवाह हुने कुरा चलिरहेको छ, यसलाई म काट्न सक्दिनँ  । त्यसैले तिमीसँग विवाह हुन सक्दैन, तिमी भानुभक्त बन भनिनँ ।

पछि फर्केर हेर्दा के लाग्यो भने ठूलो कुरा भनिएको थियो जस्तो लाग्छ । उसको कुनै आरोप थिएन । 'तिमीसँग विवाह सम्भव छैन । भानुभक्त बन मेरो मन खिन्न भयो ।' मलाई केको भानुभक्त बन्नु छ । मलाई त केटी चाहिएको थियो । त्यो प्रेमले स्वरूप र आकार ग्रहरण गर्नु पहिले टुंगियो ।

वास्तवमा त्यो प्रेम थिएन, भावुकता थियो । तथापि केही थियो । अहिले ७७ वर्ष भएँ, त्यो धेरै पुरानो घटनाको याद अझै छ । यदाकदा त्यो केटीसँग भेट हुन्छ । तर अचम्म के भयो भने, स्कुलमा हुँदासम्म उनीसँग एक वचन पनि बोलचाल भएन । एउटै कक्षा केटी भएदेखि नोट साट्ने बाहना एकदुई बचन बोलिथ्यो होला । त्यो सकियो । 

अस्वीकृति थिएन, बाध्यता थियो । मैले जीवन जहाँदेखि जहाँसम्म यात्रा गरेँ । तिनको उद्धारका कारणले पनि हो । तिमी भानुभक्त बन भन्ने केटीले ठूलो उदार गरिन जस्तो लाग्छ । उसको र मेरो प्रेमसम्बन्ध जोडिएर विवाह भएको भए तपाईंहरूसँग भेट हुने थिएन । दाम्पत्य जीवनमा बाधिन्थेँ । परिवारको बोझ शिरमाथि हुन्थ्यो । मेरो जीवन त्यही परिवेशमा हुन्थ्यो । त्यही बिलाउँथेँ । उनको स्वीकार नै उद्धार भयो ।

पोखरामा जारी १० औँ नेपाल लिटरेचर फेस्टिभलमा खगेन्द्र संग्रौलासँग भएको कुराकानीका आधारमा ।