वैशाख १२ गतेको दिन थियो । बादलले चारैतिर ढाकेकाले अन्धकार थियो । एक्कासि जमिन हल्लिन थाल्यो । वरपरका सबै भूकम्प आयो भन्दै भागाभाग गर्न थाले । डा. रामकुमार भौकाजी पनि सुरक्षित स्थान खोज्दै भाग्न थाले । शनिबार भएकाले उनी पाटन कृष्ण मन्दिर छेउकै तीन तले घरमा कलासम्बन्धी छलफलमा व्यस्त थिए ।

“सिकाएजस्तो गर्न नसकिँदो रहेछ,” उनले अनुभव सुनाए, “चित्र र पोस्टरमार्फत भूकम्पबाट बच्ने तरिका सिकाएका थियौं, आफैंलाई पर्दा नसकिने रहेछ ।”

उनले टेबुल, पलङमुनि, घरको ढोका, झ्याल र कुनामा लुक्नुपर्छ भन्ने सिकाएका थिए । उनैले त्यो कुरा अपनाउन सकेनन् । जसोतसो ढोकाको दलिनसम्म समाउन पुगे । तर, दलिनमाथिको गारोले थिच्ला भन्ने डर थियो । घर बलियो भएकाले बाँचे । भूकम्प रोकिएपछि उनी बाहिर आए । हत्तपत्त बानेश्वरको घर र आफन्त सम्झिए । दौडिएर पुगे । घर र आफन्त सबै सुरक्षित पाएपछि सन्तोषको सास फेरे ।

आफ्नै आँखाअगाडि लडेको कृष्ण मन्दिरले उनको मन अशान्त थियो । पुराना र ऐतिहासिक सम्पदालाई उनी निकै माया गर्छन्, त्यसैले पनि आँखैअगाडि ढलेको मन्दिर देख्दा चित्त दुखेको थियो । चित्र बनाएर बस्ने ठाउँ थियो उनको त्यो । 

भूकम्प गएपछि घरमा बस्न नसकेर सबै घरबाहिर थिए । कोही उद्धारमा खटिएका थिए त कोही पाल टाँग्नमा व्यस्त । कोही राहत बाँड्दै थिए त कोही खानेकुराको जोहो गर्न जुटेका थिए ।

रामकुमारलाई भने कसरी र कहाँ गएर चित्र बनाउने होला भने चिन्ताले सताइरहेको थियो । चिन्ता हटाउनकै लागि उनले १३ गतेबाटै ठाउँ खोज्न थाले । भक्तपुरको लुगु भन्ने ठाउँबाट सुरु गरे । मान्छे मरेको, ढलेको घरमा पुरिएका मान्छेको शव खनेर निकालेको, रोइरहेको आदि दृश्य देखे । यी दृश्य देखेपछि उनको ब्रस अघि बढ्न सकेन । भन्छन्, “चित्र बनाउन पनि मुड चाहिन्छ, राम्रो वातावरण हुनुपर्छ, जुन भूकम्पको बेला थिएन । चित्र बनाउन सकिनँ अनि उद्धार तथा राहत वितरण र सूचना संकलन गर्न थालें ।” 

पत्रकारसमेत जान नसक्ने अवस्था थियो । उनले राष्ट्रिय समाचार समितिलाई सूचना दिएर सहयोग गरे । समाचार एजेन्सीले पनि उनीबाटै थप सूचना माग्न थाल्यो । करिब एक हप्तासम्म उनले यस्तै काम गरे र चित्र बनाउन उपयुक्त स्थान खोजिरहे । छैटाैं दिनबाट उनी चित्र बनाउनकै लागि भनेर कस्सिए । भूकम्प रोकिएकै थिएन । बेलाबेला परकम्प गइरहन्थे तर पनि उनले चित्र बनाइरहे । भूकम्पले क्षतिग्रस्त भएका मठमन्दिर, मानवीय संवेदना बोकेका दृश्यलाई कैद गर्दै उनले करिब सयवटा चित्र बनाइसकेका छन् । परकम्प जाँदा आफूले बनाइरहेको चित्र समाउँदै भाग्थे । 

कलमले नापेर चित्र बनाउँदा अलि समय लाग्ने भएकाले उनले रंगकै भरमा जस्ताको तस्तै पेन्टिङ उतार्ने प्रयास गर्थे । साँखु, सुन्दरीजलको बीपी संग्रहालय, बसन्तपुर दरबार स्क्वायर, चाँगुनारायण, स्वयम्भू तथा जिल्लामा गएर पनि चित्र बनाए । आफूले बनाएको चित्र संग्रह गरेर पुस्तक निकाल्ने योजना छ उनको ।

भौकाजीले चित्र बनाएको देखेर मान्थेहरू हाँस्ने गर्थे । कतिपयले त पागल पनि भने । ‘काम नपाएको भए राहत बाँडे भइगो नि, किन चित्र बनाएर बस्छस् ?’ भनेर अत्तो थाप्ने पनि थुप्रै थिए । उनले परिवारबाट समेत सहयोग पाएनन् । तर पनि चित्र बनाउने कामलाई निरन्तरता दिए । 

शंखमूलमा विष्णुको मन्दिर छ । मन्दिर पूर्ण रूपले क्षतिग्रस्त अवस्थामा छ । जुनसुकै बेला माटोमा मिल्न सक्छ, जहाँ बसेर उनले विदेशी तथा स्वदेशीलाई चित्रकला सिकाउँथे । त्यसैले उनी त्यो मन्दिरलाई चित्रकला विद्यालय भन्छन् । अझै पनि उनी त्यस ठाउँमा बसेर चित्र बनाउने गर्छन् । मन्दिर बनाउन पहल गर्दा पनि कसैले नसुनिदिएको उनको गुनासो छ । 

भूकम्पको समय त्यसै पनि असुरक्षित नै हुन्छ । ऐतिहासिक सम्पदाको सुरक्षा दिन बसेका पहरेदार सेनाले सुरक्षाको कारण देखाउँदै उठाएर भगाएको अनुभव उनीसँग छ ।

काष्ठमण्डपको चित्र बनाउने भनेर उनी वसन्तरपुर गए । त्यहाँ समूह–समूहका क्याम्प देखे । त्यहाँ गएर चित्र बनाउने अनुमति मागे तर पाएनन् ।

“म यहाँ बसेर चित्र बनाउन सक्छु ?” उनले सोधे भद्र भएर । 

तर, उनीहरूले ठाडै अस्वीकार गर्दै ‘सक्दैनस्’ भने । उनले प्रहरीलाई पनि अनुरोध गरे, त्यहाँबाट पनि अनुमति पाएनन् । 

केही समयपछि उनले हनुमानढोकाको अगाडि बसेर चित्र बनाउन प्रयास गरिरहेका थिए । सुरक्षाको कारण देखाउँदै सेनाले उनलाई त्यहाँबाट पनि उठाएर भगाए । उनी लुकी–लुकी सेना नभएको मौका छोपेर चित्र बनाउँथे ।

त्यतिबेला हुलाक सञ्चारमाध्यमको एकमात्र स्रोत थियो । चिठी पठाउँदा खाममा टिकट टाँस्नुपथ्र्यो । तर, गाउँमा हुलाक टिकट पाउनै मुस्किल । टिकटलाई ६ पैसा पथ्र्यो । उनले काठमाडौंबाट टिकट मगाएर र त्यसको कपी बनाए । खाममा टाँसे र मामाघरमा चिठी पठाए । उनको त्यो कामबारे हुलाकले पत्तै पाएन, बरु छाप लगाएर मामाघरमा चिठी पुर्याइदियो । हुलाकीले पनि चाल पाएनन् । उनी हौसिए र त्यसरी नै चिठी पठाउन थाले । यो क्रम लामो समयसम्म चल्यो । त्यतिबेला उनी ६ वर्षको मात्रै थिए । उनलाई अचेल बल्ल लाग्छ– त्यो गलत काम थियो । यस्तो विगत सम्झेर उनी अहिले हाँस्छन् । 

३ कक्षामा विज्ञान विषयको परीक्षा दिन हलमा बसिरहेका थिए । सबै परीक्षार्थीले शान्त भएर प्रश्नको उत्तर लेखिरहेका थिए । तर, उनी चित्रमात्रै बनाइरहेका थिए । चित्रबाटै सबै प्रश्नको उत्तर दिए, जसले गर्दा उनी फेल भए । उनले ३ कक्षा दोहोर्यानुपर्यो । त्यति गर्दा पनि उनले परिवारबाट गाली पाएनन्, बरु पढ्नुपर्छ, डाक्टर बन्नुपर्छ भनेर बुबाले सम्झाए । त्यतिबेलाको सिस्टम के राम्रो रहेछ भने ६० नम्बर ल्याएपछि कक्षा बढाउन पाइन्थ्यो । उनले इख लिएर पढे अनि ६० नम्बर ल्याएर एकै पटक ५ कक्षामा भर्ना भए ।

विद्यालयमा नाटक प्रतियोगिता हुन्थ्यो कृष्ण जन्माष्टमीका दिन । प्रतियोगितामा उनले पोस्टर बनाउने काम गर्थे । कथाले मागेअनुसार जोडीका पोस्टर बनाउँथे उनी । यसले उनको करिअरको पहिलो ढोका खोलिदियो । उनको काम देखेर साथीले हौस्याए । उनी पनि मख्ख पर्थे ।

आमाबुबाको सपना छोरालाई डक्टर बनाउने थियो । राम्रै परिवारमा जन्मिएकाले शिक्षाप्रति परिवार निकै सचेत थियो । उनी पनि पढाइमा अब्बल थिए । रामेछापको सानीटार बजारमा उनको जन्म भएको थियो । गाउँको अनकन्टार ठाउँमा जन्म भए पनि उनको बाल्यकाल सुखद् बित्यो । उनका बुबाको डक्टर बनाउने सोच थियो । तर, उनको सोख चित्रकलामा थियो । 

डक्टर बनेर बिरामीको सेवा नगरे पनि आफ्नो नामको अगाडि पीएचडी डक्टरको नाम लेखाउन उनी सफल भए ।

हिमगंगा प्राथमिक विद्यालयबाट उनले औपचारिक शिक्षा लिए । खासगरी आफ्नै छोराछोरीलाई पढाउन भनेर उनकै बुबाले स्कुल खोलेका रहेछन् । उनलाई डक्टर बनाउने भनेर घरमै शिक्षक राखेर पढाइन्थ्यो । तर, उनले कहिल्यै पनि त्यतातिर ध्यान दिएनन् ।

गाउँमा बसेर छोराको पढाइ बिग्रने डरले बुबाले उनलाई दार्जिलिङ पठाउने सोच बनाए । त्यही सोचअनुरूप उनलाई २०१८ मा काठमाडौं ल्याइयो । सानै भएकाले बाहिर नपठाउने निधो परिवारले ग¥यो । काठमाडौंमै राम्रो विद्यालय मानिने सेन्ट जेभियर्समा इन्ट्रान्स दिए । तर, ठूलो भएको भन्दै स्कुलले भर्ना लिन मानेन । अन्य विद्यार्थीको तुलनामा उनी अग्ला थिए । त्यसपछि उनले पद्मोदयमा पढ्न थाले । त्यतिबेला पद्मोदयलाई राम्रै विद्यालयको रूपमा गनिन्थ्यो । उनले ०२५ सालमा प्रथम श्रेणीमा एसएलसी पास गरे । त्यसपछि उनी कहिल्यै दोस्रो भएनन् ।

आमाबुबाको चित बुझाउनका लागि नेपाली विषय लिएर महेन्द्र रत्न क्याम्पसमा पढ्न थाले । तर, उनको इच्छा चित्रकला पढ्ने थियो । यसका लागि उनीसँग पैसा थिएन, परिवारको सहयोग थिएन । उनले ललितकला क्याम्पसमा छात्रवृत्ति पाए र आईए पढ्न थाले । चित्रकला पढेर बाहिर जाने सोचअनुरूप फ्रेन्च भाषाको कक्षा पनि लिए ।

हातमा सीप चाहिन्छ, बाँचिन्छ भन्ने लाग्थ्यो उनलाई । आफूलाई सीपमा सिद्धहस्त बनाउन जुटे । ५ वर्ष पढ्दा उनले राम्रो नम्बर ल्याए । रसियामा कला विषय पढ्न सरकारी छात्रवृत्ति पनि पाए । दरबारबाट सिफारिस गरिएको विद्यार्थी पठाउने भनेर आदेश आएको थियो । उनी त्यसको विरोधमा उत्रिए । धेरै पहल गर्दा मात्रै रसियन दूतावासले उनको माग सुन्यो । ‘जसको सिफारिस आए पनि तिमी पढ्न जान्छौ, एक हप्तामा तयार भएर बस’ भनियो । उनले शिक्षा मन्त्रालयका सचिवलाई सुनाए । दूतावासको निर्णय सुनेपछि मन्त्रालयले उनलाई नै सिफारिस गरेर पठायो ।

उनी रसिया जाँदा एक वर्ष ढिला भइसकेको थियो । एउटा सेमेस्टरमात्रै पढ्न पाए । भाषा पनि सिक्नुपर्ने थियो । उनले रोजेको विश्वविद्यालय पढ्न पाउने भए । उनले लेनिनग्राद स्टेट युनिभर्सिटी पढ्ने निधो गरे । तर, शिक्षा मन्त्रालयका कर्मचारीले मस्को स्टेट आर्ट इन्स्टिच्युट राम्रो हो भनेपछि त्यहीँ गए । करिब १२ वर्षको बसाइपछि चित्रकलाविद् बनेर उनी नेपाल फर्किए ।

भौकाजीले आफ्नो पूरै जिन्दगी चित्रकलाको उत्थान तथा सम्वद्र्धनमा बिताएका छन् । उनले युरोपियन शैलीमा पेन्सिलले नापेर स्कुले विद्यार्थीलाई चित्रकला सिकाउँदै आएका छन् । द राइजिङ क्रिएटर र नेपाल एसिया सुकिराभो आर्ट क्लबको सहयोगमा उनले १८ सय बालबालिकालाई चित्रकला सिकाइसकेका छन् । उनले बनाउने अधिकांश चित्रमा राष्ट्रियताको झल्को पाइन्छ । जस्तोसुकै विषयवस्तु भए पनि उनको कलर र कम्पोजिसनमा राष्ट्रियता झल्किन्छ । उनका अनुसार ब्राइटनेस र न्यानोपन नै चित्रकला हो ।

उनले आफ्नै खर्चमा नेपाली कला तथा संस्कृति संरक्षणको अनुसन्धान पनि गर्दै आएका छन् । उनले ‘माई नेपाल सिरिज’ सुरुवात गरे । हालसम्म करिब ४५ पटक चित्रकला प्रदर्शनी गरिसकेका छन् । उनीसँग ‘माई नेपाल’का २ हजार चित्र छन् ।