बीसौं शताब्दीमा युरोपेली रंगमञ्चले यथार्थवादी धार समातिरहेको थियो । युरोपेली नाटकहरू स्तानिस्लावस्कीका नियमहरूबाट निर्देशित थिए । त्यति नै बेला कवि, नाटककार तथा निर्देशक बर्तोल्त ब्रेख्तले प्रयोगवादी शैलीको विकास गरी युरोपेली नाट्य क्षेत्रमा नवीन शैलीको सुरुवात गरे । ब्रेख्तले महाकाव्यात्मक रंगमञ्च (एपिक थियटर) धारणाको विकास गरे । उनले अभिनयमा पनि नवीन शैलीको विकास गरे, जुन ‘ए–इफेक्ट’ अर्थात् अलगावको सिद्धान्त (एलियनेसन थ्योरी)को रूपमा चिनिन्छ । 

ब्रेख्तले यथार्थवादी नाटकहरूले दर्शकलाई फसाउने काम गर्ने र जसमा अभिनेता तथा निर्देशकले दर्शकलाई भावुकता तथा सम्मोहनमा पारेर बहकाउने बताएका छन् । यस्ता नाटकहरूमा दर्शकले नाटकका घटना तथा परिवेशहरूलाई स्वाभाविक रूपमा लिने गर्छन् । उनीहरूले नाटकभित्रका घटना तथा परिवेशलाई विश्लेषण नगरी मनोरञ्जनमात्रै लिने गर्छन् । ब्रेख्तले नाटक मञ्चन भइसकेपछि त्यसले दर्शकका साथसाथै समाजमा गहिरो प्रभाव छोड्न सक्नुपर्ने बताएका छन् । 

माक्र्सवादमा गहिरो आस्था राख्ने ब्रेख्तको जीवन उतारचढावले भरिएको छ । उनको जन्म सन् १८९८ फेब्रुअरी १० का दिन जर्मनीको बावरियामा भएको थियो । उनी सानै उमेरदेखि कला साहित्यमा रुचि राख्थे । चिकित्साशास्त्रका विधार्थी भए पनि उनी आर्थर कुचरको थियटर सेमिनारमा भाग लिएपछि पहिलो नाटक ‘बाल’ लेखेका थिए । प्रथम विश्वयुद्धमा चिकित्सा सेवामा रहँदा लेखिएको नाटक ‘ड्रम्स इन द नाइट’ उनको पहिलो मञ्चित नाटक थियो । सन् १९२४ मा बर्लिन आएपछि माक्र्सका कृतिहरू पढे र साम्यवादी विचारधारातर्फ आकर्षित भए । तर, जर्मनीमा नाजीहरूको नेसनल सोसलिस्ट पार्टी सत्तामा आएपछि ब्रेख्त र उनका कृतिहरूमाथि प्रतिबन्ध लाग्यो । त्यतिमात्रै होइन, उनी साम्यवादी विचारधारा बोकेकै कारण निर्वासनमा जान बाध्य भए । उनी युरोपका विभिन्न मुलुक तथा अमेरिकामा निर्वासनमा रहेका थिए । अमेरिकामा रहँदा हलिउडका लागि केही पटकथा लेख्ने प्रयास गरे पनि उनी त्यति सफल भने भएनन् । अमेरिकामा रहँदा साम्यवादी विचारधारा बोकेकैले पटक पटक उनी केरकारमा परेका थिए । करिब १४ वर्षको निर्वासित जीवनपछि उनी सन् १९४८ मा जर्मनी फर्के । साम्यवादी सरकारले उनको स्वागत गरेको थियो भने उनले जर्मन थियटरका लागि ‘मदर करेज एन्ड हर चिल्ड्रेन’ प्रस्तुत गरे । सन् १९४९ मा उनले बर्लिन एसेम्बल थिएटरको स्थापना गरे र मृत्युपर्यन्त उनी बर्लिन एसेम्बलसँग जोडिएर नाटकको क्षेत्रमा विभिन्न प्रयोगहरू गरी नै रहे ।  

ब्रेख्त समकालीन रंगमञ्चमाथि हावी एरिस्टोटलको सिद्धान्त तथा यथार्थवादी सिद्धान्तबाट बाहिर निस्केर काम गर्न चाहन्थे । रंगमञ्चको क्षेत्रमा उनले विकल्प दिन चाहेका थिए । विज्ञान तथा प्रविधिको विस्तारसँगै मानिसहरूको दैनिकीमा परिवर्तन आएको थियो । सो अवस्थामा पुरानै ढर्राको कला साहित्यले समाजलाई प्रतिनिधित्व गर्न नसक्ने उनको ठहर थियो । बदलिँदो परिस्थिति र परिवेशलाई सम्बोधन गर्न नयाँ शैलीको रंगमञ्चको आवश्यकता थियो । त्यसैले उनले नाटकीय रंगमञ्च (ड्रामाटिक थियटर) को साटो महाकाव्यात्मक रंगमञ्च (एपिक थियटर)को अवधारणा अगाडिमात्रै सारेनन्, प्रयोगमै ल्याए पनि । उनले नाटकमार्फत दर्शकको मात्रै रूपान्तरण चाहेनन्, समाज, देश र पूरा विश्वकै रूपान्तरण चाहे । उनले आफ्ना नाटक तथा कवितामार्फत आफ्ना युद्धविरोधी अभिव्यक्तिहरू व्यक्त गरिरहे । हामीले कुनै पनि घटना तथा परिघटनालाई स्वाभाविक रूपमा लिन नहुने उनको तर्क थियो । कुनै पनि घटनाका विभिन्न आयामहरूलाई बुझ्ने प्रयास गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ ।

यथार्थवादी रंगमञ्चले घटनाहरूलाई सहज रूपमा प्रस्तुत गर्ने र दर्शकहरूले पनि सहज ढंगले ग्रहण गर्ने भएकाले उनले वैकल्पिक रंगमञ्चको अवधारणा अगाडि सारेका थिए । यथार्थवादी नाटकले दर्शकको मस्तिष्कलाई भन्दा पनि भावनालाई सम्मोहनमा पार्ने काम गर्छ, जसले दर्शकहरूमा मात्र भ्रम छर्ने बे्रख्तको भनाइ छ । यस्ता नाटकमा दर्शकले कथा तथा पात्रसँग आफूलाई जोडेर हेर्ने मात्रै होइन, पात्रको समस्यालाई आफ्नै समस्या ठान्ने र पात्रको समस्या समाधानलाई आफ्नै समस्याको समाधान ठान्ने प्रवृत्ति हुन्छ । तर, ब्रेख्तको एपिक थियटरमा दर्शक र नाटकका पात्र टाढा रहन्छन् । दर्शकको भावनाभन्दा मस्तिष्क धेरै सक्रिय रहन्छ । हरेक घटनालाई उनीहरू आलोचनात्मक दृष्टिकोणले हेर्ने गर्छन् । नाटकमा प्रस्तुत सत्यलाई प्रश्न उठाउनेसम्मको सामथ्र्य राख्छन् एपिक थियटरका दर्शकहरू ।

ब्रेख्तले एपिक थियटर र ड्रामाटिक थियटरको भिन्नताबारे प्रस्ट्याउँदै एपिक थियटर जीवित मानिसहरूद्वारा प्रदर्शित हुने र ड्रामाटिक थियटर लिखित शब्दहरूद्वारा सञ्चालित हुने भनेका छन् । स्तानिस्लावस्कीले पात्रको ‘स्व’ र पात्रको चरित्रको ‘स्व’ मा एकरूपता आउनुपर्ने मान्यता राख्थे । तर, ब्रेख्त भने नाटकलाई प्रदर्शनको रूपमा मात्रै प्रस्तुत गर्नुपर्ने विचार राख्थे । उनी नाटकमा पात्रहरूको व्यक्तिगत जीवनले केही प्रभाव नपार्ने र केवल अभिनय मात्रै गर्नुपर्ने विचार राख्छन् । यसै धारणाले अभिनयको एलियनेसन सिद्धान्तको जन्म भएको थियो, जसमा अभिनेता आफ्नो चरित्रअनुसार मात्रै अभिनय गर्छ, उसले आफ्नो व्यक्तिगत जीवन बिर्सेर रंगमञ्चमा उत्रेको हुन्छ । उनले पात्रको मनोवैज्ञानिक व्यवहारलाई भन्दा पनि सामाजिक व्यवहारलाई जोड दिएका छन् । 

ब्रेख्तले नाट्य सिद्धान्तमा निर्देशक र पात्रहरूलाई मात्रै होइन, दर्शकहरूलाई पनि विशेष स्थान दिएका छन् । उनको सिद्धान्तअनुसार मञ्चमा सक्रिय कलाकारजत्ति नै दर्शकहरू पनि सक्रिय रहन्छन् । नाटकले दर्शकलाई सम्मोहनमा पारेर मन्त्रमुग्ध पार्ने होइन, झकझक्याउने काम गर्नुपर्छ भन्ने विचार ब्रेख्तको थियो । ड्रामाटिक थियटरका दर्शकहरू नाटकमा प्रस्तुत घटनाहरूलाई स्वाभाविक र सम्भावित भन्दै अपरिवर्तनीय ठान्छन्, तर एपिक थियटरमा दर्शकहरू घटनालाई सहजै विश्वास गर्दैनन् । उनीहरू यसलाई अविश्वसनीय र असाधारण ठान्छन् । रोकथामका उपायहरू सोच्छन् । उनीहरू हाँसो उठ्ने खालको परिवेश भए पनि रुन्छन् भने रुने ठाउँमा हाँस्छन् । उनीहरू यथास्थितिवादी भन्दा पनि परिवर्तनकारी बन्छन् । उनीहरूले नाटकलाई समाज परिवर्तनको माध्यमका रूपमा ग्रहण गर्छन् । 

ब्रेख्तका नाटक तथा कविताहरू सधैँ जनताका पक्षमा लेखिएका छन् । उनले तानाशाही शासन व्यवस्थाको खप्की सहेरै पनि जनताका पक्षमा कलम चलाए । जनताको पक्षमा कलम चलाउने कवि कलाकारलाई जहिले पनि सत्ताबाट खतराको घण्टी बजिरहेको हुन्छ ।

ब्रेख्तका बुबा कागज कारखानाका प्रबन्धक भएकाले किसानहरूसँग उनको सीधा सम्बन्ध थियो । त्यसैले पनि ब्रेख्तले किसानहरूको समस्यालाई नजिकबाट नियाल्ने अवसर पाएका थिए । उनले तानाशाही शासनले तल्लो तप्कामा रहेकाहरूको आवाज सुन्न नसक्ने भन्दै विरोध गरिरहे । ब्रेख्त हिटलर र उनले अपनाएको शासन प्रणालीको कट्टर आलोचक थिए । त्यसो त उनी विभिन्न कालखण्डमा घटेका युद्धहरूलाई प्रस्तुत गर्दै युद्धविरोधी अभिव्यक्ति दिइरहन्थे । उनले युद्धका कारणले नै आफूले धेरै देश चहार्नुपरेको भन्दै आफ्नो कविता ‘टु दोज बर्न लेटर’मा आफूले ‘जुत्ताभन्दा बढी देश फेरेको’ अभिव्यक्ति दिएका छन् ।

ब्रेख्त विद्यालयमा पढ्ने बेला आफ्ना साथीहरूसँगै सैन्य शासन प्रणाली र राजतन्त्रप्रति आस्था राख्थे । जब–जब जर्मनीले आधिकारिक रूपमा युद्धको घोषणा ग¥यो, आफ्नो शारीरिक अस्वस्थताका कारण युद्धमा सक्रिय भूमिका निर्वाह गर्न नसकेका ब्रेख्त देशभक्तिले ओतप्रोत लेख रचनाहरू प्रकाशित गरेर आफ्नो देशप्रतिको बफादारी निभाए । त्यतिबेला उनले बर्थाेल्ड युजिनको नामबाट लेख रचनाहरू प्रकाशित गरेर जर्मन सम्राटको प्रशंसा गरे । उनले युद्धमा आफन्त गुमाएका परिवारहरूको लागि चन्दा संकलनमा विशेष भूमिका पनि खेले । तर, बिस्तारै उनले अन्धराष्ट्रवादबाट आफूलाई अलग बनाउने प्रयास गरे । युद्धले केवल हिंसा र उत्पातमात्रै मच्चाउने भन्दै उनले युद्धविरोधी रचना प्रकाशित गर्न थाले ।

सन् १९१६ मा उनलाई होरेसको काव्यिक पंक्ति ‘डल्स एट् डेकोरम इष्ट प्रो प्याट्रिया मोरी’ (युद्धमा ज्यान गुमाउनु भनेको आनन्दित र सम्मानजनक काम हो) बारे केही लेख्न लगाइएको थियो । तर, उनले मृत्युलाई सम्मानजनक र आनन्दित कार्य भन्दा पनि डरलाग्दो विषयका रूपमा चित्रण गरे । उनले मृत्युवरण गर्नु सधैँ डरलाग्दो विषय भएको र लाउँला र खाउँला उमेरका युवाहरू अनाहकमा ज्यान गुमाउन चाहँदैनन् भने । उनले युवाहरूमा बढ्दै गएको अन्धराष्ट्रवादको विरोध गरे । त्यसैले उनलाई नाजी सरकार सत्तामा आएपछि पक्राउ पर्नुपर्ने व्यक्तिहरूको सूचीमा पाँचौं नम्बरमा राखिएको थियो ।

नाजीहरू सत्तामा आएपछि ब्रेख्त निर्देशित नाटकहरूमाथि पटक–पटक अवरोध सिर्जना गरियो । सन् १९२३ मा म्युनिख च्याम्बर थियटरमा ‘एडवार्ड दी सेकेन्ड’को रिहर्सल हुँदै गर्दा नाजी समर्थकहरूको अवरोधका कारण उनले रिहर्सल रद्द गर्नुपरेको थियो । त्यही दिन बेलुकी केही सहकर्मी र यहुदी साथीहरूसँग बे्रख्तले जर्मनीमा बसिरहनु बुद्धिमानी कार्य नभएको बताएका थिए ।

माक्र्सको ‘दास क्यापिटल’ पढेर प्रभावित भएका बे्रख्तले आफ्ना नाटकहरूमा राजनीतिक तथा आर्थिक संकटलाई सम्बोधन गर्ने प्रयास गरेका छन् । सन् १९२९ मा अमेरिकाको आर्थिक मन्दीपछि अमेरिकी लगानीकर्ताहरूले जर्मनीबाट आफ्नो लगानी फिर्ता लगेका थिए । जर्मनीमा बेरोजगारी दर ह्वात्तै बढेको थियो । वेमार सरकार आन्तरिक समस्याबाट गुज्रिरहेको थियो भने त्यसको फाइदा कम्युनिस्ट र नाजीहरूलाई भएको थियो । ब्रेख्त र उनको समूहले यसै समस्यामा आधारित भएर ‘सेन्ट जोन अफ द स्टकयाड्र्स’ प्रस्तुत गरेका थिए । माक्र्सले विश्लेषण गरेको आर्थिक संकटका साथै माक्र्सवादी सिद्धान्तका विविध आयामलाई उनले नाटकमा प्रस्तुत गरेका छन् । नाटकमा सिकागोको मासु व्यापारी पियरपोन्ट मौलरले कसरी स्टक मार्केटमा घाटा बेहोर्छ भन्ने कुरा रोचक ढंगबाट प्रस्तुत गरिएको छ । त्यस्तै उनले नाटकमा धर्म र पुँजीवाद अपराधका साझेदार हुन् भनेका छन् । 

बे्रख्तले आफूले भोगेको समय र परिवेशलाई ‘आर्तुरो उइ’ जस्ता नाटकहरूमा प्रस्तुत गरेका छन् । यो नाटक ब्रेख्तले अमेरिकी भिसा प्राप्त गर्नका लागि प्रयास गरेका बेला लेखेका थिए । फिनल्यान्ड बसाइका क्रममा लगातार धम्की आएपछि उनी अमेरिकामा शरण लिन चाहेका थिए, जहाँ उनका केही साथीहरू गइसकेका थिए । सोभियत संघ पनि उनका लागि सुरक्षित थिएन । स्टालिन सरकार उनको प्रयोगवादी प्रयोजनका लागि उपयुक्त थिएन । सन् १९४१ जुन १३ मा ब्रेख्त परिवारसहित रसियन बाटो प्रयोग गर्दै युरोप छोडेका थिए । सो क्रममा उनीहरूले मस्कोमा सहयात्री स्टेफिनलाई टीबीका कारण गुमाउन पुगेका थिए । उनीहरू हिटलरले सोभियत संघमाथि आक्रमण गर्नु एक दिनअगाडि जुलाई २१ मा क्यालिफोर्निया बन्दरगाह पुगेका थिए ।

ब्रेख्तले ‘लाइफ अफ ग्यालिलियो’, ‘मोदर करेज एन्ड हर चिल्ड्रेन’, ‘द गुड वुमन अफ सेजुँवा’, ‘द प्राइभेट लाइभ्स अफ द मास्टर रेस‘, ‘द थ्रिपेन्नी ओपेरा’ जस्ता सफल नाटकका साथै थुप्रै फुटकर कविता र समालोचना लेखेका छन् । ब्रेख्तले नाटकमा नवीन शैली प्रयोग गर्दै दर्शक तथा पाठकहरूलाई बौद्धिक बहसमा संलग्न गराउने काम गरेका छन् । नाटकमा विविध किसिमका प्रकाश, सेट र प्रप्सहरूको प्रयोगले दर्शकलाई नाटक हेरिरहेको आभास दिलाउन सफल भए उनी । उनले युरोपेली रंगमञ्चलाई यथार्थवाद भन्दा अगाडिको बाटो हिँडाए । उनले बदलिँदो परिवेशलाई मध्यनजर गर्दै नाटकीय अभिव्यक्तिलाई प्रस्तुत गर्ने र ग्रहण गर्ने तरिकामा बदलाव ल्याउनुपर्ने आवश्यकता महसुस गरे । बदलिँदो समाजमा रंगमञ्चले मनोरञ्जनमात्रै दिने होइन, परिवर्तनकारी शक्तिको रूपमा भूमिका खेल्नुपर्ने भन्दै कला साहित्यले ज्ञान र शिक्षाको प्रसार गर्नुपर्ने तर्क उनको थियो ।

लामो समय मुटुरोगबाट ग्रसित ब्रेख्तको निधन सन् १९५६ मा भएको थियो । युद्धोन्माद गतिविधिबाट गुज्रिरहेको विश्वसमुदायमा उनका नाटक तथा कविताहरू अहिले पनि उत्ति नै सान्र्दभिक लाग्छन् ।