मानव सभ्यताले अनेक युगको काँचुली फेरिसक्यो । ढुंगे, कांश्य, फलामे हुँदै अहिले ‘डिस्प्ले’ युगमा उक्लिएको छ । त्यो युग टेलिभिजन हुँदै मोबाइलको हाते स्क्रिनमा साँघुरिएको छ ।
टेलिभिजन आविष्कारले मानिसको जीवन पूर्ण रूपमा फेरिदियो । मनोरञ्जनमात्र नभई सूचना, खेलकुद, चलचित्र आदि कुरामाथिको पहुँच बढाइदियो । टिभीले सारा संसार घरको कोठाभित्र ल्याइदियो । मानिसहरू घरमै बसेर संसार नियाल्न थाले । टिभीको उदयसँगै समानान्तर रूपमा देखा पर्यो– भीसीआर । भीसीआरले फिल्म हल जानुपर्ने झन्झट घटाइदियो । एकातिर मानिसको व्यस्तता बढ्दै थियो, अर्कोतिर भीसीआरको उदय भयो । ८० को दशकको अन्त्यसम्म भीसीआर छ्याप्छ्याप्ती भइसकेको थियो । तर, भीसीआरको छोटो युग प्रतिस्थापन गर्न सीडी र डीभीडी आइपुगे । ९० को दशक सकिँदा भीसीआर पूर्ण रूपमा विस्थापित भइसकेको थियो । र, सीडी, डीभीडीले बजार छोपिसकेका थिए । सीडी, डीभीडीको बर्चस्व भीसीआरभन्दा बढी त थियो तर यिनले पनि लगभग अन्तिम–अन्तिम सास फेरिरहेका छन् । फाइल स्टोरेज गर्ने माध्यमहरूको आकार घट्दै छ । बजार बढ्दै छ । एकातिर हलमा लाग्ने फिल्महरू चाँडै नै टेलिभिजनमा आउने परम्परा बढ्दो छ, अर्कोतिर सीडी, डीभीडीमा फिल्म हेर्ने जमात स्वात्तै घट्दो छ । यी सबै परिवर्तन भइरहँदा सन् २००५ मा शुरु भयो— यूट्युब । यूट्युबले भिडियो प्रसारणको रूपरेखा नै परिवर्तन गर्यो । इन्टरनेट टेलिभिजनको शुरुवात त्यही बेला नै भएको हो । ‘भिडियो स्ट्रिमिङ’ इन्टरनेट र टेलिभिजनलाई जोड्ने पुल बनिदियो । अहिले सन् २०१८ सम्म आइपुग्दा यो पूरै कायापलट भइसकेको छ । ‘‘नेटफ्लिक्स’’ यसको ज्वलन्त उदाहरण हो ।
सन् १९९७ मा रिड ह्यास्टिङ र मार्क रेन्डल्फ मिलेर खोलेका थिए ‘‘नेटफ्लिक्स’’ । शान्ति सेना छाडेर प्रविधि क्षेत्रमा छिरेका ह्यास्टिङ र भूगर्भशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरी मार्केटिङ हुँदै इन्जिनियरिङमा छिरेका रेन्डल्फले डीभीडी भाडामा दिने सोच राखेर वेबसाइट खोले । वेबसाइटको उद्देश्य थियो— अनलाइन अर्डर लिने । अर्डर लिएको डीभीडी घर–घरसम्म पु¥याइदिने । त्यो योजना शुरुमा जोखिमयुक्त लागे पनि ग्राहक बढ्न थाले । ग्राहक बढेपछि सन् १९९९ मा ‘नेटफ्लिक्स’ले मासिक मोडल निकाल्यो— महिनाको एकपटक पैसा तिरेपछि जति धेरै डीभीडी पनि भाडामा लिन सकिने । त्यसपछि लगानी र बजार बढाउन ‘नेटफ्लिक्स’ले प्रतिद्वन्द्वी कम्पनी ‘ब्लकबस्टर’लाई सेयर प्रस्ताव गर्यो । तर, त्यतिबेलाको १ नम्बर कम्पनी ‘ब्लकबस्टर’ले त्यो प्रस्ताव ठाडै अस्वीकार गर्यो । त्यसपछि ‘नेटफ्लिक्स’लाई आफ्नै बलबुतामा अगाडि बढाउने सोचका साथ ह्यास्टिङ र रेन्डल्फ जुटे । पाँच वर्षपछि ‘नेटफ्लिक्स’को ग्राहक संख्या ४५ लाख पुगिसकेको थियो । डीभीडीको समय सकिन लागेको आभास पाउनासाथ यी दुईले वेबसाइटबाटै भिडियो प्रसारण शुरु गरे, जसलाई ‘स्ट्रिमिङ’ भन्न थालियो । यो सन् २०१० तिरको कुरा थियो ।
ग्राहक बढ्दै थिए । यूट्युबमा नपाइने चिजहरू पैसा तिरेपछि ‘नेटफ्लिक्स’मा पाइने भएपछि ग्राहकको संख्या थेगिनसक्नु हुन थाल्यो । ५ वर्षमा ४५ लाखदेखि १ करोड ६० लाखसम्म पुग्यो ग्राहक संख्या । यतिन्जेलसम्म ‘नेटफ्लिक्स’ले अरू स्टुडियोका फिल्म किनेर आफ्नो वेबसाइटमा स्ट्रिम गथ्र्यो । तर, ग्राहकको रुचि र संख्या दुबै बढ्न थालेपछि ‘नेटफ्लिक्स’ले आफैं सिरिज निर्माण गर्ने निर्णय गर्यो । र, त्यसरी जन्म भयो ‘लिली ह्यामर’ र ‘हाउस अफ काडर््स’को । करिब सय मिलियन डलर लागतमा बनेको ‘हाउस अफ काडर््स’को पहिलो सिजन अत्यधिक सफल भयो । प्राइमटाइम्स एमी अवार्डका ९ विधामा मनोनीत यो सिरिजले ३ वटामा जित हात पार्यो ।
‘हाउस अफ काडर््स’ले ‘नेटफ्लिक्स’लाई नक्सामा ल्यायो । मानिसले ‘नेटफ्लिक्स’ पनि छ है भन्ने कुरा थाहा पाए । त्यसपछि ‘नेटफ्लिक्स’ हौसियो र भकाभक निर्माणमा अघि बढ्यो । आफैंले उत्पादन गरेका फिल्म र सिरिजलाई ‘नेटफ्लिक्स’ ओरिजिनल्स’को नाम दियो । अरू स्टुडियोका सामग्री पनि त्यत्तिकै थप्दै गयो । यतिन्जेलसम्ममा ग्राहकको संख्या ६ करोड पुगिसकेको थियो । सेयर बजारमा उसको ‘स्टक भ्यालु’ प्रतिसेयर ४०० डलर पुगिसकेको थियो । अगस्ट २०१५ सम्ममा ‘नेटफ्लिक्स’को सेयर करिब ९९२५ प्रतिशत माथि पुगिसकेको थियो ।
‘नेटफ्लिक्स’को सफलता ह्वात्तै अघि बढाउनमा सघायो— अर्को सिरिज ‘अरेन्ज इज दि न्यु ब्ल्याक’ले । यो ‘नेटफ्लिक्स’मा सबैभन्दा बढी हेरिएको सिरिज थियो ।
सन् २०१० मा पहिलोपटक अमेरिकाबाहिर निस्केको ‘नेटफ्लिक्स’ क्यानडाबाट शुरु गर्दै १९० देश पुगिसकेको छ । २०१५ पछि ‘नेटफ्लिक्स’ले आफ्नो साम्राज्य फैलाउने योजनाअनुरूप विदेशी चलचित्र र सिरिजमा लगानी गर्न थाल्यो । कम्बोडियन लागूपदार्थ माफिया पाब्लो एस्कोबारको जीवनमा आधारित ‘नार्कोस’ यसको पहिलो कदम थियो । त्यस्तै, जर्मन भाषाको ‘डार्क’, बेलायती ‘ब्ल्याक मिरर’ र ‘द क्राउन’ जस्ता सिरिजहरू सफल हुँदै गए ।
‘नेटफ्लिक्स’को सञ्जाल दक्षिण एसियासम्म आइपुगेको छ । ‘नेटफ्लिक्स’को पछिल्लो विदेशी निर्माणचाहिँ भारतीय वेब सिरिज ‘स्याक्रेड गेम्स’ हो । अनुराग कश्यप र विक्रमादित्य मोटवानेको कामले अहिले विश्वभर प्रशंसा पाइरहेको छ ।
‘नेटफ्लिक्स’ यत्तिमै रोकिने देखिँदैन । फिल्म र सिरिजमात्र नभई उसको रुचि र लगानी वृतचित्रमा पनि छ । ‘मेकिङ अ मर्डरर’, ‘इकारस’, ‘वाइल्ड वाइल्ड कन्ट्री’ आदि केही उत्कृष्ट वृतचित्रबाट उसले वाहवाही पाइसकेको छ ।
डीभीडी बेच्ने कम्पनीबाट २० वर्षमा संसारकै ठूलोमध्येको एक कम्पनी बन्नुको ‘नेटफ्लिक्स’ कथा प्रेरणादायी छ । ३० जना कर्मचारीबाट करिब ६ हजार कर्मचारी पुग्नु भीमकाय सफलताको सूचक हो । संस्थापकद्वय ह्यास्टिङ र रेन्डल्फको दूरगामी सोचका कारण ‘नेटफ्लिक्स’ यहाँसम्म आइपुगेको हो । बजारको मागअनुसार आफ्नो ढाँचा परिवर्तन गर्न ‘नेटफ्लिक्स’ कहिल्यै चुकेन । सँगसँगैको प्रतिद्वन्द्वी कम्पनी ‘ब्लकबस्टर’ समयअनुसार चल्न नसकेर पतन भयो भने ‘नेटफ्लिक्स’ आज कहाँबाट कहाँ पुगिसक्यो । डीभीडीमै टाँसिएर बसेको भए आज ‘नेटफ्लिक्स’ ‘ब्लकबस्टर’जस्तै पत्तासाफ भएर जान्थ्यो । र, ‘स्ट्रिमिङ क्रान्ति’ सम्भव हुने थिएन ।
‘नेटफ्लिक्स’को सफलता लगानी र भाग्यमा मात्र सीमित छैन । उसले गुणात्मक ‘कन्टेन्ट’ खोज्नमा गरेको मेहनत प्रेरणादायी छ । रंगभेदमा आधारित फिल्म ‘मडबाउन्ड’ फेस्टिबलहरूमा घुमिरहेको थियो । सबैको प्रशंसा पाए पनि यो फिल्मले न कुनै स्टुडियो पाइरहेको थियो, न कुनै वितरकले लिन मानिरहेका थिए । व्यावसायिक लाभ धेरै नहुने विधाको फिल्म भएकोले हल र दर्शक नपाई यो फिल्म यत्तिकै हराउने भय थियो । तर, ‘नेटफ्लिक्स’ले यो फिल्म किनेर उद्धार गरिदियो । त्यसपछि बाँकी इतिहास छ । फिल्मले ओस्कारमा मात्र आफ्नो स्थान बनाएन, संसारभरिबाट वाहवाही पायो । एउटा गम्भीर प्रकृतिको कथा आम मानिसमाझ पुग्यो ।
‘नेटफ्लिक्स’ले गुणात्मक उत्पादनमा कुनै सम्झौता गरेको देखिँदैन— न लगानीमा, न प्रयोगमा । एउटा यस्तै प्रयोग भएको थियो ‘सेन्स एट’ सिरिज बनाउँदा । संसारभर शुटिङ गरिएको यो सिरिजको लागत प्रतिसंस्करण करिब १० करोड डलरभन्दा बढी थियो । एकदमै महत्वाकांक्षी कथावस्तु भएको यो सिरिज एकैपटक भारत, अमेरिका, केन्या, जर्मनी, मेक्सिको, दक्षिण कोरिया, आइसल्यान्डमा शुटिङ गरिएको थियो । यो शो धेरै लोकप्रिय भयो । यद्यपि लगानी धेरै, दर्शक औसत भएकाले दोस्रो सिजन रद्द गरियो । तर, फ्यानहरूको अत्यधिक मागका कारण ‘नेटफ्लिक्स’ले दोस्रो सिजनलाई हरियो झन्डा देखायो । ‘नेटफ्लिक्स’ आफ्ना ग्राहकप्रति कति बफादार छ भन्ने कुरा प्रमाणित गर्ने यस्ता धेरै उदाहरण छन् ।
यहाँ केही साताअघि प्रदर्शन भएको भारतीय ‘लस्ट स्टोरिज’को उल्लेख जरुरी देखिन्छ । भारतीय मनोरञ्जन उद्योग सेन्सरसिपले हायलकायल भएको सर्वव्याप्त नै छ । सिर्जनामा स्वतन्त्रता नहुँदा भारतीय फिल्म उद्योग विश्वमाझ खासै घुल्न सकेको छैन । ‘लस्ट स्टोरिज’ र ‘स्याक्रेड गेम्स’जस्ता उत्पादनले त्यो क्रमलाई भंग गर्दै छन् । यसको श्रेय जान्छ— ‘नेटफ्लिक्स’लाई । उसले स्थानीय स्वाद नबिगारिकन स्थानीय कथा भन्न स्थानीय कलाकारलाई एउटा ‘स्टेज’ दिएको छ ।
‘नेटफ्लिक्स’का आफ्नै समस्या पनि छन् । मुख्य समस्या त प्रतिद्वन्द्वीहरू हुन् । एकातिर ठूला–ठूला आँखाले घुरिरहेको केबल उद्योग छ, जसको व्यापार ‘नेटफ्लिक्स’ले घटाइरहेको छ । अर्कोतिर फिल्म स्टुडियोहरू (एचबीओ, प्यारामाउन्ट, वाल्ट डिज्नी आदि) छन्, जो आफ्नै ‘स्ट्रिमङ’ शुरु गर्दैछन् । कतिपयले गरिसकेका पनि छन् । सबैभन्दा ठूलो प्रतिद्वन्द्वीचाहिँ ‘अमेजन प्राइम भिडियो’ हो । अमेजन कम्पनीद्वारा सञ्चालित यो प्लेटफर्म पनि उत्तिकै लोकप्रिय छ र आफ्नै फिल्म/सिरिज निर्माणमा लागिसकेको छ । यसले ‘द म्यान इन द हाई क्यासल’, ‘द मार्भलस् मिसेस मेजल्स’ बनाइसकेको छ ।
प्रतिस्पर्धा जति भए पनि, लगानी जतिसुकै भए पनि लाभ उठाउने दर्शकले नै हुन् ।
(यो सामग्री विभिन्न वेबसाइटहरूबाट सूचना लिएर तयार पारिएको हो ।)
1628253175.jpg)
