सूचना क्रान्तिको अनुभव गरिरहेको बखान धेरै हुने गरेको छ । तर, त्यसको अर्थ के हो र त्यस क्रान्तिले हामीलाई कता लैजाँदैछ त ?

सूचना क्रान्ति नयाँ हैन । सन् १४३९ मा जोहन्नस गुटेनवर्गको प्रिन्टिङ प्रेसले जनसञ्चारको युगको सूत्रपात ग¥यो । सन् १९६० को दशकमा सिलिकन भ्यालीमा सुरु भएको अहिलेको सूचना क्रान्ति ‘कम्युटर चिप्समा ट्रान्जिस्टरको संख्या हरेक वर्ष दोब्बर हुन्छ‘ भन्ने मूरको सिद्धान्तसँग जोडिएको छ । सन् १९७० को दशकको तुलनामा एक्काइसौं शताब्दीको सुरुसम्म आइपुग्दा कम्प्युटरको शक्तिको मूल्य हजारको एकमात्र रह्यो । अहिले इन्टरनेटले लगभग सबै कुरालाई जोड्छ । सन् १९९३ को मध्यतिर संसारमा करिब १३० वटा वेबसाइट थिए भने सन् २००० हजारमा त्यस संख्याले डेढ करोड नाघेको थियो । अहिले ३ अर्ब ५० करोडभन्दा बढी मानिस अनलाइन छन् । विज्ञहरूको अनुमानअनुसार सन् २०२० सम्ममा वस्तुहरूलाई जोड्ने इन्टरनेटबाट २० अर्ब वस्तुहरू जोडिनेछन् । हाम्रो सूचना क्रान्ति भने शिशु अवस्थामै छ ।

अहिलेको सूचना क्रान्तिको मुख्य विशेषता सञ्चारको गति होइन । तत्काल सञ्चार त उन्नाइसौं शताब्दीको मध्यतिर टेलिग्राफबाटै हुन्थ्यो । अहिलेको महत्त्वपूर्ण परिवर्तन सूचनाको भण्डारण र प्रसारको खर्चमा भएको ठूलो कटौती हो । कम्युटिङ शक्तिकै मूल्यजस्तो सवारी साधनको पनि मूल्य पनि घटेको भए अहिले एक छाक खानाको पैसाले मोटर किन्न सकिनेथियो । कुनै प्रविधिको मूल्य यति तीव्ररूपमा घटेपछि यसको पहुँच व्यापक हुन्छ र यसमा प्रवेशका तगाराहरू हट्छन् । व्यवहारमा संसारभर प्रसार गर्न सकिने सूचनाको मात्र यथार्थमा असीमित हुन पुगेको छ ।

सूचना भण्डारणको लागत पनि नाटकीयरूपमै घटेको छ र अहिलेको ठूलो डाटाको युग सुरु भएको छ । कुनै जमानामा गोदाममा राख्नुपर्ने सूचना अहिले कमेजको खल्तीमा अटाउँछ ।

मानिसहरू बीसौं शताब्दीको मध्यतिर कम्प्युटर र सञ्चारको अहिलेको जस्तो क्रान्तिले जर्ज अर्वेलले उनको उपन्यास ‘नाइन्टिन एट्टिफोर‘ वर्णन गरिएको समाजतर्फ लैजाने गरी केन्द्रीय नियन्त्रण स्थापित हुने डर मान्थे । उनीहरू केन्द्रीय कम्प्युटरबाट ‘बिग ब्रदर‘ले हाम्रो निगरानी गर्ने र वैयक्तिक स्वतन्त्रता अर्थहीन हुने खतरा देख्थे ।

परन्तु, कम्प्युटिङ क्षमताको मूल्य घटेको छ भने कम्प्युटर स्मार्ट फोन, घडी तथा अन्य ससाना आकारमा खुम्चेको छ र तिनको विकेन्द्रित प्रभावले केन्द्रीकृत प्रभावलाई परिपोषण गरेको छ भने दौँतरीबीच सञ्चार र नयाँ समूह परिचालन गर्न सक्षम बनाएको छ । विडम्बना, यो प्राविधिक प्रवृत्तिले जासुसी पनि विकेन्द्रित गरेको छ हिजोआज अर्बौ व्यक्तिले स्वेच्छाले आफूलाई सजिलै पहिल्याउन सकिने यन्त्रहरू लिएर हिँड्दा मोबाइल सिग्नल खोज्ने क्रममा आफ्नो गोपनीयता भंग गरिरहेका हुन्छन् । ‘बिग ब्रदर‘लाई हामीले नै आफ्नो खल्तीमा राखेर हिँडेका छौँ । 

यसैगरी सर्वव्यापी समाजिक सञ्जालले अन्तर्राट्रिय समूहहरू निर्माण गरेका छन् भने सरकार र अरू शक्तिशालीहरूबाट त्यसको दुरुपयोगको मौका पनि उत्पन्न भएको छ । फेसबुकमा अहिले दुई अर्बभन्दा बढी व्यक्तिहरू जोडिएका छन् तर सन् २०१६ मा अमेरिकी राष्ट्रपति निर्वाचनमा रुसीहरूले गरेको छेडछाडजस्तै यो सञ्जाल र समूहहरू राजनीतिक स्वार्थका लागि दुरुपयोग पनि हुनसक्ने रहेछ । युरोपले नयाँ सेन्ट्रल डाटा प्रोटेक्सन रेगुलेसन (केन्द्रीय सूचना संरक्षण नियम) निर्माण गरेर गोपनीयताको रक्षा गर्ने प्रयास गरेको छ तर यसको सफलता सुनिश्चित भइसकेको छैन । चीनले जासुसीलाई सामाजिक साखको मापनसँग मिलाएको छ यसले आवतजावतजस्तो व्यक्तिगत स्वतन्त्रतामा पनि नियन्त्रण गर्नेछ । 

सूचनाले शक्ति प्रदान गर्छ र अहिले असल र खराब जे भए पनि धेरैजनाको धेरै सूचनामा पहुँच बढेको छ । यस्तो शक्ति सरकारबाट मात्र हैन तर ठूला कर्पोरेसन र गैरनाफामूलक संस्थाहरूमात्र हैन अपराधी, आतंकवादी र अनौपचारिक अस्थायी समूहहरूले पनि प्रयोग गर्न सक्छन् । 

यसको अर्थ राज्य समाप्त भयो भन्ने चाहिँ हैन । विश्व मञ्चमा सरकार सबैभन्दा शक्तिशाली पात्रका रूपमा रहेकै छ । तर, त्यो मञ्चमा प्रतिस्पर्धीहरूको भिड बनेको छ र ‘सफ्ट पावर‘ का क्षेत्रमा नयाँ खेलाडीहरूले पनि प्रभावकारीरूपमा प्रतिपस्र्धा गर्न सक्छन् । समुद्री मार्गको नियन्त्रणका लागि शक्तिशाली जलसेना महत्त्वपूर्ण हुन्छ तर इन्टरनेटमा यसले खासै सहयोग गर्न सक्तैन । उन्नाइसौं शताब्दीको युरोपमा महा शक्ति हुने आधार युद्धमा विजयी हुनु हुन्थ्यो । तर, आजको विश्वव्यापी सूचना युगमा अमेरिकी विश्लेषक जोन अकिलाले भनेजस्तै विजय कुन सेनाले जित्छ भन्नेमा हैन कस्ले भनेको कुरा बिक्छ भन्नेमा निर्भर हुन्छ ।

सार्वजनिक कूटनीति र आकर्षण र सहमत गराउन सक्ने शक्ति महत्त्वपूर्ण हुँदैगएको छ तर सार्वजनिक र्कटनीतिमा परिवर्तन पनि भइरहेको छ । वैदेशिक सेवाका अधिकारीहरूले दुर्गम गाउँहरूमा  प्रोजेक्टरबाट फिल्म देखाउने वा फलामे पर्दाभित्रका बासिन्दाहरू सर्टवेभ रेडियोमा बीबीसी सुन्न जम्मा हुने दिन उहिल्यै गइसक्यो । प्राविधिमा भएको प्रगतिले सूचनाको विस्फोट भएको छ र त्यसले कति धेरै सूचना थुपारेको छ भने अब तिनमा ध्यानै दिन सकिँदैन ।

सूचनाको मात्रा धेरै भएपछि केमा ध्यान दिने भनेर निर्णय गर्ने कठिन हुन्छ । अब त सूचना हैन ध्यान पो महँगो हुन पुगेको छ त ! ध्यानाकर्षणको शक्ति विगतमा भन्दा बढी शक्तिको स्रोत बन्न पुगेको छ भने सूचना अस्त्रको शक्ति पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण बनेको छ । वैयक्ति विश्वसनीयता र छवि बढी नै महत्त्वपूर्ण हुन पुगेकाले त्यसको निर्माण र ध्वंशको राजनीतिक संघर्ष पनि कैयौं गुणा बढेको छ । प्रचारवाजी लाग्ने सूचनाको निन्दामात्र हुने हैन त्यसबाट मुलुकको प्रतिष्ठा र साखको उपेक्षा हुन पुग्यो भने प्रत्युत्पादक पनि हुन्छ । 

उदाहरणका लागि इराक युद्धका बेला अबु घरेब र गुन्छानामो बेमा बन्दीहरूसँग अमेरिकी मूल्यमान्यता मिचेर गरिएको व्यवहारले पारेको नोक्सानीको क्षतिपूर्ति अमेरिकाभित्र मुसलमानहरू सुखपूर्वक बसिरहेको तस्बिर प्रसार गरेर हुनसकेन । यसैगरी, स्पष्टै ढाँटेको थाहा हुने राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पका ट्विटहरूले अमेरिकाको साख र छविलाई कमजोर बनाएको छ । 

सार्वजनिक कूटनीतिको प्रभावकारिता त्यसमा कति डलर खर्च गरियो भनेर हैन त्यसबाट कति जनाको धारणा परिवर्तन भयो भन्ने अन्तर्वार्ता वा जनमत संकलनबाट पुष्टि गरेर मापन गरिन्छ । यसमा चाखलाग्दो के छ भने जनमत संकलन र ‘सफ्ट पावर ३०‘सम्बन्धी पोर्टल्यान्ड सूचीमा ट्रम्प राष्ट्रपति भएपछि अमेरिकाको ‘सफ्ट पावर‘मा ह्रास आएको देखिएको छ । ट्विटहरूले विश्व कार्यसूची निर्धारण गर्न मद्दत गर्नसक्लान् तर विश्वसनीय भएनन् भने तिनले अपेक्षित प्रभाव पार्न सक्तैनन् ।

कृत्रिक बौद्धिकता वा यान्त्रिक सिकाइ प्रविधिमा भएका तीव्र विकासले यी सबै प्रक्रियाको गति बढाएका छन् । रोबोटबाट प्राप्त सन्देशहरू धेरैजसो पहिचान गर्न कठिन हुन्छ । परन्तु, विश्वसनीयता र आकर्षक कथ्यको निर्माण पनि पूर्ण स्वचालितरूपमा हुनसक्छ कि सक्तैन भन्ने भने हेर्न बाँकी नै छ । 

हार्वर्ड विश्वविद्यालयका प्राध्यापक

(प्रोजेक्ट सिन्डिकेट र बाह्रखरीको सहकार्यमा) 
Copyright: Project Syndicate, 2018.