महफिल जम्ने कक्ष छेउमै रहेको शान्त चौतारो । महफिल पछि कवि गजलकारहरुको चौतारा वरपरको जमघट रौनकपूर्ण रहँदै आएको छ । हरेक महिनाको अन्तिम शुक्रबार त्यहाँ महफिल जम्छ । नेपाली, हिन्दी र उर्दूमा लेखिएका आ–आफ्ना रचना सुन्ने सुनाउने क्रम चल्छ, कविहरुमा । 

चार पाँच महिना अघिको एकदिन कुनै ज्ञानी ध्यानी झैं विराजीत थिए चौतारोमा, महफिल–ए–काव्य उपासनाका संरक्षक डा.कृष्ण जंग राणा (८६) । यस पङ्तीकारसंग उनी भन्दै थिए, ‘मेरो जीवन डोर्‍याउने साधन भएको छ यो महफिल’ । यसरी हरेक महिना आफ्ना भावलाई स्रोता सामू पोख्न आइपुग्छन् उनी, महफिलमा । 

कार्यक्रमहरुमा उनी सधै गजल गुन्गुनाउँछन् । नेपाली होस् वा हिन्दी । हो पनि, गजल गुनगुनाउनु नै पर्छ । किनकी गजल गेय विधा हो । गजलका विज्ञ यही भन्छन् ।  केही दिन अघि डा. राणाको निवासमै पुग्यो यो पङ्तीकार, गजल स्रष्टा प्राडा सनतकुमार वस्तीका साथ लागेर । त्यहीँ राणाले सुनाए उनको बाल्यकालका केही कथा ब्यथा ।

कवि तथा गजलकार राणाको बाल्यकाल नेपालगंजमै बितेको होे । थर राणा भएपनि उनको बाल्यकाल निक्कै दुःख र कष्टका साथ बित्यो । पढ्नलाई पनि रोक लगाइएको थियो । आफ्नो परिवारका कोही पढ्न गएको थाहा पाए शमशेर खलकका बडाहाकिमले दुःख दिन्थे । त्यसैले कोसौ परको बोर्डरपारि लुकेर पुग्थे कृष्ण जंग, पढ्नलाई । टाँगा चढ्ने पैसा थिएन । पैदलै पुग्नु पर्दथ्यो स्कूल । उनी भन्छन्, ‘हामी भन्दा धेरै राम्रो अवस्थामा थिए नेपालगंजका अन्य नेपाली परिवार ।’

राणाले आफ्नो पुर्खाका कथा सुनाए, ‘हामी जंगबहादुर राणाका सन्तती । जगतजंग हाम्रो पुर्खा । जगतजंग पनि सत्ताधारीबाट मारिएका थिए । उनका छोरा पनि त्यसैगरि मारिए । हाम्रा पूर्वज सुदूरपश्चिमको नेपालगंज पुगे । तर त्यहाँ पनि तिनले दुःखनै पाए । त्यो दुःख हाम्रो पालोसम्म पनि यथावत नै थियो ।’

घरपरिवारले पाएको यस्तै दुःख र पीडाले उनलाई छट्पटी हुन्थ्यो । त्यही छट्पटीले मनमा विद्रोही भाव पैदा गर्दथ्यो । अनि यो विद्रोहको भाव कागजमा कोरिन्थ्यो । यसरी उनको मनको पीडा छताछुल्ल भएर कवितामा पोखिन्थ्यो । उनी भन्छन्, ‘म बेग्लै सोच्थें । त्यसैले कविता  पनि कडा कडा लेख्थे, उमेरमा । किनभने म भुक्तभोगी थिए, अथाह पीडाको ।’

जब मानिसमा दवाव पर्छ, थिचोमिचो हुन्छ, त्यस पछि उसको मनमा अनेक तर्कना जाग्न थाल्दछ । सायद त्यहिँबाटै भावको जन्म हुन्छ । कवि तथा गजलकार डा. राणालाई यस्तै लाग्छ । 
उनी आज पनि आफ्नो पीडाले भरिएको बाल्यकाल सम्झिरहन्छन् । 

यस्तैयस्तै पीडाले उनलाई कवि बनायो । तर उहिले उनी लेख्थे मात्रै । लेखिएका भाव–अभिव्यक्ति बाहिर आउँथेन । प्रकाशित हुने अवस्थै थिएन ।

बहराइचबाट म्याट्रिक गरेपछि उनी लखनउ पुगे उच्च शिक्षाका लागि । मेधावी छात्र भएकोले उनले छात्रवृत्ति पाउँदै गए । र, छात्रवृत्ति पाएरै लखनउको मेडिकल कलेजबाट एमबीबीएस पास गरे । 

आइएससी पढ्दा उनको पहिलो कविता कलेजबाट प्रकाशित हुने वार्षिक स्मारिकामा छापिएको थियो । यसरी कविता छापिँदै गएपछि उनको लेखनले गति लियो ।

यद्यपि, उनले हिन्दी कविता धेरै लेखे । कारण थियो उनको पढाइ । घरमा नेपाली बोलिए पनि स्कूल कलेजमा उनले हिन्दी नै पढ्नु प¥यो । नेपालगंजमै पनि त्यतिबेला हिन्दीमा पढाइ हुन्थ्यो । शिक्षकहरु सबै भारतीय सिमावर्ती शहरबाटै आउँथे । त्यसैले हिन्दीको वर्चस्व थियो ।

डा. राणा भन्छन्, ‘मैले केही नेपाली कविता र गजल लेखें । तर नेपालीमा लेख्नुभन्दा हिन्दीमा कविता लेख्न सहज भएकोले मैले पछि हिन्दी र उर्दू भाषामै कविता र गजल लेख्न थालेँ ।’

कलेज पढ्दा उनले हिन्दीका नामूद कविहरुको काव्य रचना पढ्न पाए । हरिवंश राय बच्चन, सुमित्रानन्दन पन्त, महादेवी वर्मा जस्ता कविका कविता पढदै गए । तिनका कविता कन्ठै पारे । ठाउँ ठाउँमा गएर सुनाए पनि । संभवतः आफ्नो गुनगुनाउने शैली यहीबाट विकसित हुँदैगएको उनीलाई लाग्छ । कतिपय कार्यक्रममा त उनले कविता वाचन गरेरै पुरस्कार पनि पाए । यो उनका लागि ‘हौसला अफजाई’ थियो ।

तर चिकित्सा विज्ञानको अध्ययन गर्दा पुरा समय पढालाई दिए । त्यतिबेला कविताले समय पाएन । तथापि, पढाइमा ध्यान दिएपनि उनको काब्य भाव भने हराएको थिएन । कतै कुनामा थान्को लागेर बसेको थियो ।

सन् १९५७ मा एमबीबीएस पास गरेपछि डाक्टर भएर डा. राणा पाल्पा अस्पतालमा जागीर खान पुगे । पाल्पा तानसेनको प्राकृतिक सौन्दर्यले उनको काव्य चेतलाई जागृत गरायो । मनको अन्तरकुन्तरमा थान्को लागेर बसेको काब्य चेतना जागेर उनलाई लेख्न प्रेरित गर्‍यो । बतासे डाँडा र श्रीनगरको सौन्दर्यले काव्य सिर्जनमा प्रशव वेदनाको काम ग¥यो । त्यस पछि फेरि डा. राणाबाट कविता जन्मिन सुरु भए । 

कविता लेख्दै गएपछि एउटा संग्रह निकाल्ने जाँगर पलायो । र, सन् १९७२ मा उनको पहिलो काब्यकृति प्रकाशित भयो, ‘देशको लागि मन दुखाउ’ शीर्षकमा ।  उनी भन्छन्, ‘मैले सानोमा जस्तो दुःख पाएको थिएँ, त्यस्तै कालान्तरमा मेरो भाग्यले साथ दिँदै गयो । मैले ‘डब्लुएचओ’ मा जागिर खाने अवसर पाएँ । अनि लामो समय मैले यसमा काम गरेँ ।’ 

करिब पच्चीस वर्ष डा. राणा डब्लुएचओमा सेवारत रहे । उनी विदेशमै धेरै बसे । इन्डोनेशिया, जकार्ता, बंगलादेश, भारतलगायतका मुलुकमा उनले काम गरे र सिनियर रिजनल डाइरेक्टरबाट अवकास लिए ।

यो अवधिमा पनि उनले आफ्नो भावनालाई कागजमा उतार्न छोडेनन् । उनको लेखनीमा चिकित्सकको व्यस्तता वा डब्ल्ुएचओको जागिरले कहिले भाँजो हालेन । उनको भाव डायरी भरि फैलिँदै गयो । ती भावहरुले उन्नाइस वटा किताब भरिएका छन् । 

अहिले पनि डा. राणाको भावनाले डायरी भरिँदै छ ।

एकपटक उनको डायरी भरिएको देखिएपछि डा. राणा पत्नी शान्ताले उनका कविताहरुको एउटा संग्रह नै प्रकाशित गरिदिइन । त्यो किताब थियो, ‘बिखरे काँटे बिखरे फूल’ । राणा छक्क परे । त्यस पछि उनले आफूले लेखेका रचनाहरुलाई पुस्तकस्वरुपमा ल्याउँदै गए । 

उनका मेरो गीत तिम्रो लागि, मनका उद्गार, अन्तर्भाव, मनकै सेरोफेरोमा लगायत केही नेपाली कविता र गजल संग्रह प्रकाशित भए । यसका साथै नेपाली संगसगै हिन्दी र उर्दुका काब्यरचना पनि थुप्रिँदै गए । 
त्यसपछि मात्रै उनको पहिलो हिन्दी गजल संग्रह ‘जिन्दगी की परछाइयाँ प्रकाशित भयो ।

डा. राणा भन्छन्, ‘मेरो स्कूलिङ नै हिन्दी भाषामा भएकोले पछिल्लो समयमा मैले हिन्दी भाषाका गजल र गीतहरुका संग्रह प्रकाशित गर्दै आएको हुँ ।’

केही वर्ष यता उनका केही किताबहरु लगातार आए । यो कुरा उठाउँदा एउटा मिठो मुस्कान उनको ओँठ भरि फैलियो । उनले भने, ‘अहिले मेरो काम नै लेख्ने र सुनाउने भएको छ । कविता, गीत, गजल जे होस्, म लेखिरहेको हुन्छु । सुनाइरहेको हुन्छु ।’

डब्लुएचओबाट अवकास लिएर आएपछि आफ्नो बसोबास इलाका धोवीघाट ठाडोढुँगा क्षेत्रको विकासका लागि उनी निक्कै सक्रिय भए । सबैको सहयोगमा हार्ट क्लब खोलियो । त्यसको जिम्मा उनैले लिए । त्यस पछि टोल सुधार समितिको जिम्मा पनि लिए । त्यही बीचमा डा. मृगेन्द्रराज पाण्डे आएर मृगेन्द्र सम्झना मेडिकल ट्रष्टमा सहयोग गर्न भने । डा. राणा त्यहाँ पनि सक्रिय भए । यसका अतिरिक्त त्रिविवि टिचिङ हस्पिटलमा भिजिटिङ प्रोफेसरको काम छँदैथियो ।

योसंगै काठमाडौंका कविता गोष्ठीहरुमा जाने क्रम पनि सुरु भयो । त्यही मेसोमा कवि रमेश खकुरेलसित उनको परिचय भयो । खकुरेलले साहित्यसेवी कृष्णप्रसाद पराजुलीसित परिचय गराइदिए । उनी काब्य यात्रामा झन सक्रिय भए । 
पछि डा. राणालाई मुटुको ब्यथाले च्याप्यो । रोगलागे पछि उनका छोराहरुले उनलाई धेरै काम नगर्न भने । उनी भन्छन्, ‘त्यसपछि त मेरो काम भनेकै लेख्ने मात्रै भयो । अनि त लेख्दै गएँ । छपाउँदै गएँ । अहिले मेरो रोगको उपचार र औषधि भनेकै मेरा यीनै काव्य र गजल रचनाहरु हुन ।’    

बच्चन, पन्त र वर्माबाट अभिपे्ररित यी कविको यात्रा आजको समयमा गजल मार्गमा दौडिँदो छ । लखनउमा लामो समय बिताएकोले पनि उनको गजल मोह त्यहीँबाट पैदा भएको हो भन्ने लाग्न सक्छ । तर उनले आफूले गजल नेपाल फर्किए पछि मात्रै लेख्न थालेको बताए । 

उनी भन्छन, ‘हो, मेरो अधिक समय लखनउमा बितेको हो । हिन्दी र उर्दु भाषामा मेरो दख्खल पनि रह्यो । त्यसैले पनि यतातिर मेरो लगाव भएको हुन सक्छ । तर, धेरै पछि मात्रै मैले गजल लेख्न थालेको हुँ ।’

लेखनको निरन्तरताकै क्रममा उनको भेट सनतकुमारसित भयो । गजल लेखनमै समर्पित यी स्रष्टाले डा. राणालाई गजल लेखन तर्फ मलजल गर्दैगए । 

आज उनी तिव्र गजल गतिमा यात्रारत छन् । उनी गजलमा गोता लगाउँदै आइरहेका छन् ।

गजलसित जोडिएको एउटा घटना डा. राणाले सुनाए । घटना उनको थातथलो नेपालगंजको थियो । एकपटक नेपालगंज गजल प्रतिष्ठानले डा. राणालाई प्रमुख अतिथि बनाएर नेपालगंज निम्त्यायो । त्यहाँ उनले गजलका कुराहरु सुने । त्यसपछि उनलाई गजलका बारेमा थप जान्ने उत्सुकता जाग्यो । उनले गजलका किताबहरु खोजे । गजलको नीति नियम पहिल्याउने प्रयास गरे । त्यसै बेलामा सनतकुमार पनि भेट भए । उनको ‘वाह गजल’ किताब पनि पढे । 
उन्नाइस पुस्तकका स्रष्टा राणा भन्छन्, ‘यहीँबाट मैले गजल लेख्न सुरु गरे । गजल आज मेरो साथी भएको छ । औषधि भएको छ ।’