अक्षर काका

अगाडि मिष्ठान्न भण्डार, केही युवाहरू तात्तातो जेरी जिप्ट्याउँदैछन् । तिनको मुख होइन, अनुहारमा गुलियो आभा छाएको छ । अलिक पर्तिर चार–पाँच जना भरिया आपसमा कानेखुसी गर्दै अट्टहास छाडिरहेका छन् । अगलबगलका नाम्लाहरू भारीको प्रतीक्षामा आँखा ओछ्याइरहेका छन्।

धादिङकी विन्दा विसुंखे पुलुक्क तिनको अनुहारमा आँखा पुर्‍याउँछिन् र पूर्ववत् मुद्रामा सालको पाततिरै आँखा तन्काउँछिन् । हात यन्त्रवत् चलिरहेकै छन् । क्षणभरमै उनको शिल्प सालका पातमा खुटिन्छ र टपरीको लपेस तयार हुन्छ ।

हिन्दू र कतिपय बौद्ध परम्परामा दुना–टपरी नभए कार्य नै चल्दैन । र त, सहरको बिहे–व्रतबन्ध पितृ र देवकार्यमा दुना–ठपरी, ठड्यौरो जुटाइदिने उनै बनेकी छन् भनौँ ।

“आज पनि पात किन्ने धेरै आउलान् जस्तो छैन, चाडबाडको बेला भए पो दुईचार मुठा पात बिक्नु !” रातो वर्णकी उनी झनै निशामिश्रित हुन्छिन् र ०७२ को भूकम्पले खण्डहर तुल्याएको काष्ठमण्डपलाई पुलुक्क हेर्छिन् । उनी आड लागेको महादेवको मन्दिरको हालत पनि उस्तै छ, टेको लगाएर जेनतेन अड्याइएको छ, आदिम सम्पदा ।

मन्दिरछेउबाट मानिस ओहोरदोहोर गरिरहन्छन् । भीडका आँखा उनीमाथि खासै पर्दैन । तर उनका आँखा हमेसा भीडतिरै दौडिइरन्छ र पात किन्न गाहकी आए कि भनेर एक–एक अनुहार छामिरहन्छ ।

यसरी महादेवको मन्दिरमा पातको मुठा र टपरीको खात किन्ने मानिस पर्खिएर बसेको १४ वर्ष भयो तर मिठाइ पसल अगाडि बसेर के गर्नु ! सपनाको सुस्वादु जिलेवी चाख्न कहिल्यै पाइनन् उनले । बरु मन अमिलिइरह्यो ।

बिहीबार, सूर्यको तिलस्मी आभा ओझेल परिसकेको थियो । दरबारको आँगनमा चारो टिपिरहेका मलेवाहरू गुँडतिर पखेँटा सोझ्याउँदै थिए । रुग्ण वसन्तपुर दरबार क्षेत्रलाई यायावरीको गन्तव्य बनाएकाहरू पनि मुकाम फर्कने तयारीमा थिए । तर, विसुंखेका आँखा उच्चाटिलो बन्दै थिए ।

बिहान उदयाचलदेखि साँझ अस्ताचलसम्म टपरी खुटेको थकान भन्दा पात ओइलाएको पीडा छचल्किन्थ्यो उनको अनुहारमा ।

नखुटिएको जीवन
पातसँगको साइनो आजको होइन उनको । सालका पातैले हातमुख जोडिदिए उनका । दश वर्षको हुँदा मानसिक सन्तुलन बिग्रियो । विक्षिप्त श्रीमती स्याहार्नुभन्दा बाटो लाग्नु बेस ठानेर बाबुले श्रीमतीलाई त्यागिदिए र अलपत्र पारिदिएछन् उनलाई ।

बालखैमा परित्यक्त बन्न विवश उनलाई बाबुआमाको अनुहार सम्झनासम्म छैन । दुःखले छाती चिरिएका बेला सम्झन खोज्छिन् आमाको अनुहार । मानसपटलमा धूमिल चित्रमात्रै खडा हुन्छ । अहँ... ठम्याउन सक्दिनन् उनी । बरु गुच्चाझैँ गुड्दै खसेका आँसुका थोपाले तप्प पात भिजाउँछ र निख्खर हरियो तुल्याइदिन्छ ।

कहिलेकाहीँ त्यही बाटो भएर दिमाग खज्मजिएका महिलाहरू हिँड्छन्, पोका–पन्तुरा च्यापेर । के–के भन्दै बर्बराउँछन् तिनीहरू । कहिलेकाहीँ ‘बिन्दा...!’ भनेझैँ लाग्छ । उनका आँखा हतारिँदै त्यहाँ पुग्छन्, आमा होकि भनेर तिनको अनुहार खोस्रिइरहन्छन् । कहाँ हुन्थ्यो ! सजल हुँदै पाततिरै फर्कन्छन् ।

“अचेल त सम्झिनैसम्म छाडिसके, सधैँ आफूलाई दुःखी बनाउनु पनि  त भएन,” अनुहारमा निरस भाव उदाउँछ उनको । आँखा सम्वेदना शून्य बनिदिन्छन् ।

मकवानपुर पालुङ हो उनको माइती । “तर माइती छन् भन्दिनँ म, को छन् र साइनो लगाउन त्यहाँ ?” अनुहारमा अतिरिक्त सन्नाटा छाउँछ । सालको पात आफ्नै लयमा दोबार्छिन् र क्षणभरमै दुनामा बदल्छिन् ।

बाबुआमाले छाडेपछि उनी सानीआमाको काखमा पुगिन् । दुःख पनि साथै लागेर गएकाले होला, सुखको घाम कहिल्यै उदाएन, पीडाको बादलले छोपिरह्यो ।

मेलापात र अर्काको गोठालो बस्दा पनि एकपेट खान पनि रहरै भएपछि सालको पातको सङ्गतमा आइपुगेकी रहिछन् उनी । “जंगलमा गएर दिनभरि पात टिप्ने र दुई–तीनदिन लगाएर पात बेच्न आउँथ्यौँ,” बाल्यकालतिर फर्किन्छिन् उनी । 

पातको मुठा बेच्न थालेपछि भने जीवनमा केही बदलाव आयो । भरपेट खान र एक झुम्रो लगाउनसम्म सक्ने भइन् तर सजिलो कहाँ थियो र ?

भीर–पहरा चहार, भीमकाय रूख चढ । बिच्छीको पर्वाह नगरी पात टिप । तपतपी पसिना चुहाउँदै सहर ल्याउ । तर भनेजति पैसा नपाइने । बिचौलियाको बिगबिगी उस्तै, तिनैले तोक्थे पातको मूल्य पनि । 

“भन्नेलाई जंगलबाट सित्तैमा पात ल्याएजस्तो, तर हाम्रो दुःख कसले देखिदिने ?,” प्रश्न गर्छिन् उनी ।

जीवनको दोस्रो इनिङ
पात टिपेरै बित्यो बालापन । यौवनवयमा जीवन उकालो चढ्न थालेपछि सानीआमालाई चिन्ता पर्न थाल्यो– विन्दाको बिहे कोसँग गरिदिने ?

बाबुआमाले छाडेकी, घरकालाई वास्ता हुने कुरै भएन । बालखमा न ओत दिएकी थिइन्, सधैँ छहारी दिन त उनले पनि कसरी सक्थिन् ! फेरि भनेजत्ति दाइजो दिन सामर्थ्य पनि उनीसँग थिएन । चारचौरास मानिस लगाइन् र फेला पारिन्, धादिङ वैरेनीका गोपाल विसुंखे ।

गोपाल विन्दाभन्दा २० वर्ष जेठा थिए । सुरूमा त सानीआमाले मानेकी थिइनन् । तर, हजुरआमा साइनो पर्नेले पैसा लिएर उनैलाई सुम्पने निर्णय गरिसकेकी रहिछन् । सानीआमाको केही सीप चलेन । प्रारब्धले थमाएको दुःखले स्तब्धमात्रै तुल्याइरह्यो उनलाई ।

“हिजैको भागभोग नानी, जाऊ यहीसँग,” सानीआमाले यसो भनेपछि उनले नकार्न सकिनन् र तीनै गोपालसँग पछि लागेर काठमाडौँ आइन् उनी । 

तथापि हजुरआमासँग आजपर्यन्त रिस मरेको छैन उनको । “बिहे गरिदिएकी होइन, बेचिदिएकी हुन् मलाई, पैसा खाएर,” यसै भन्छिन् उनी ।
 

० ० ०

सानामा भोजभतेर गइरहन्थिन् उनी । सालका पातका चुहिने टपरीमा दालभात एकै ठाउँमा राखेर दिइन्थ्यो । भात पर्खंदा दाल चुहिसकेको हुन्थ्यो । दाल पर्खंदा घामले भात चामल तुल्याइसकेको हुन्थ्यो । तथापि स्वाद मानीमानी खान्थिन् । अहिले त्यही सालका हरिया, पहेँला रङले जीवनको क्यानभासमा जिन्दगीको अमूर्त चित्र कोरिरहेकी छन्, वसन्तपुर दरबार अघिल्तिर बसेर ।

कुराकानीकै क्रममा ग्राहक आइपुगिन् । पातका मुठा ओल्टाइपल्टाइ पारिन् । “कस्तो पहेँला पात, उहिल्यै टिपेर ल्याएजस्तो, फेरि किराले खाएको उस्तै छ,” लिन आनाकानी गरिन् उनले ।

“नवलपरासीबाट ल्याएको हजुर, यहाँ आइपुग्दा झन्डै सात दिन लाग्छ, पहेँलो किन नहोस्,” निरीह देखिइन् विन्दा । 

धेरै गलफतीपछि ती महिला पातका मुठा किन्न राजी भइन् । “टपरी लैजाने भए पनि राम्रो छ है ?” खातका खात टपरी राखेको ट्रेतिर हातले इशारा गर्दैथिइन्, बाटो लागिहालिन् ग्राहक ।

ती महिला गएपछि विन्दाले थपिन्, “देखिहाल्नुभो, एकमुठा पात बेच्न पनि कति गाह्रो छ ।”

पहिलेपहिले पहाडतिरबाट आउँथे सालका पात । अहिले आउन छाडे । गाउँघर रित्तो बन्न थालेपछि सालकटुसका पात टपरी होइन, झरेर माटो बन्न थालेको छ । 
“मानिसहरू गाउँमा बस्ने भए पो पात टिप्ने मानिस पाइनु,” यसो भन्छिन् उनी ।

“तराईका पात मसिना हुन्छन् । किराले खाएका छिद्र उस्तै, मानिसहरू लानै मान्दैनन्,” पात बेच्दाको दुःख आफ्नै छ ।

पात बेचेकै भरमा ५ जनाको परिवार जसोतसो धानेकी छन् उनले । ३ जना बालबच्चालाई चाहिँ एउटा संस्थाले हेरिदिएको रहेछ । “स्कुलको फी र किताबकापीमा पैसा खर्च गर्नुपरेको छैन, त्यही संस्थाले तिरिदिन्छ,” सुनाइन् उनले ।

“अहिलेचाहिँ कति कमाउनुहुन्छ ?”

प्रश्न सुन्नेबित्तिकै थोरै हडबडाइन् उनी । अनुहारका ढल्कँदो साँझको प्रतिविम्ब थियो । वरिपरिका पातका मुठठा टिपेर धोक्रामा राखिन् र भनिन्, “त्यस्तै दश–बाह्र हजार, चाडबाडका बेलामा बीस हजारसम्म पुगेको छ ।”

पातदेखि टपरीसम्म थोकमा बेच्न ल्याउने छन् तर नाफा त्यति बस्दैन । टपरीमा पाँच रुपैयाँ र दुनामा रुपैयाँ प्रतिगोटा फाइदा हुन्छ तर पात ओइलाएर टपरी सुकेर जान्छ नाफा क्षय गरिदिन्छ । “आफैँले टपरी खुट्ने हो भने नाफा राम्रै बस्छ । रातदिन सिन्का खेलाउँदा–खेलाउँदा हात चाल्नोझैँ प्वाल परिसक्यो,” हातका औँलैपिच्छे सिन्काका चोट देखाउँदै कुराकानी बिट मारिन् र दुना टपरी राखेको प्लास्टिकको ट्रे बोकेर डेरातर्फ लागिन् ।