–अक्षर काका

सौराहा (चितवन) । “बुझ्नुभयो ! म त यहाँको सुनील शेट्टी, सौराहाभरि सबैले मलाई सुनील शेट्टी नै भन्छन् ।”

आवाज रोकिनासाथ उनी बेस्करी हाँसे ।

सुगठिलो जिउज्यान, पुष्ट हाँसो, घुम्रिएको कपाल । बलिष्ठ हात पाखुरा । यसैकारण समवयीले उनलाई ‘सुनील शेट्टी’ उपमा थमाइदिए, सायद ।

नाम सुनील भएर के गर्नु, शेट्टीका एउटा पनि चलचित्र पनि हेर्न पाएका छैनन् ।  तिनै सुनील शेट्टी अभिनित चलदृष्यका पोष्टर हेर्दै पुलकित हुन्छन्, “हो त  ! सुनील शेट्टीजस्तै पो देखिँदो रहेछु !” 

मनमनै हाँस्छन् र फेरि सोच्छन्, “सुनील शेट्टीले त चलचित्रमा न खलनायकलाई तह लगाउँछन्, मैले त यथार्थमै भीमकाय हात्ती तह लगाउँछु । यत्रो अजङ्गको जीव मेरै बलबुतामा चल्छ ।”

सौराहाको हात्तिसारमा भेटिएका यी सुनील शेट्टीको वास्तविक नाम सुनील देवान हो । र, यी पहलवान ४० वर्षीया गुलाफकलीका फीलवान् हुन् ।

“यत्रो अजीवको हात्ती तह लगाउने सुनील शेट्टी हुँदैन त हजुर !” हाँसोले हस्तिशाला छिचोल्यो ।

०  ० ०

रौतहट, कटरिया बजारका रैथाने उनको खास नामचाहिँ मनसुर देवान रहेछ, तर १८ वर्षदेखि सुनीलकै नामले कर्णप्रिय छन् ।

३० वर्षका मनसुर १८ वर्षदेहि हात्ती–सेवामा जुटेका छन् । साँझबिहान उनी गुलाफकलीलाई खुवाउँछन्, दिउँसभरि गुलाफकलीले उसलाई खुवाउँछ  । जिन्दगी मज्जाले चलेको छ भनौँ ।

कसरी हात्तीको सङ्गतमा पुगे त उनी ? 

त्यसका लागि झन्डै २२ वर्षअघि फर्कनुपर्ने हुन्छ । त्यतिबेला मन्सुर जम्मा ७ वर्षको मात्रै थिए, केटाकेटी उमेर । तर, उटुङ्ग्याहा । 

“अरू बालक भन्दा बढी नै बिग्याहा थिएँ,” बाललयमा फर्कन्छन् उनी ।

गाउँमा नामुद माहुते थिए, गफुर । उनी कटरिया बजार हुँदै बिहान बेलुका हात्ती लिएर ओहोरदोहोर गर्थे । कहिले हात्तीमाथि पीपलको स्याउला हुन्थ्यो  । कहिले परालको भारी । कहिले रित्तो हात्तीमाथि गफुर एक्लै बसेका हुन्थे र टुटेफुटेका गीत गुनगुनाउँथे ।

हात्ती ओहोरदोहोर गरेको मज्जाले हेर्थे मन्सुर र मनमनै सोच्थे, “यत्रो हात्तीलाई कसरी लिएर हिँडेको होला ।”

कहिलकाहीँ गाउँमा हात्तीले उपद्रो मच्चाउँथ्यो । मत्ताहात्तीले कुल्चिएर मानिस ठहरै भएको उनले नसुनेका पनि होइनन् । अन्नपातमात्रै होइन, घरगोठ नै उठाइदिएको समाचार बेलाबखत आइरहन्थ्यो ।

तर, गफुर त्यही घरभन्दा ठूलो हात्तीलाई सिम्किनाको भरमा नियन्त्रण लिइरहेका थिए । जहाँ भन्यो त्यहीँ लैजान्थे, अचम्म !

“एकदिन होइन दुई दिन होइन, सधैँ हाम्रो अगाडिबाट हात्ती लिएर हिँडको देखेर मलाई पनि हात्तीमाथि चढेर हिँड्ने रहर भयो,” सुरूआती दिनमा फर्किए उनी ।

रहर पोख्दैमा हात्तीमाथि चढ्न कहाँ पाउनु ? “अहिले सुँडले बेरेर तीन पटक पछार्छ अनि !,” हात्तीमाथि चढ्छु भन्नै हुँदैनथ्यो, अत्याइहाल्थे गफुर । तर पनि निकै कर गरेपछि हात्तीमाथि बस्न पाए उनी ।

“हात्तीमाथि बस्न पाएपछि त संसार जितेझैँ भयो !,” उनको अनुहारमा आभा छायो र पुलकित मुद्रामा सुनाउन तम्सिए उनी ।

हात्ती चढ्ने भनेर दिनहुँ हैरान बनाएपछि मन्सुर अन्ततः गफुरकै चेला भए र घरबाट भागेर हात्तीको सेवामा जुटे ।

१३ वर्षकै उमेरमा होटल पार्कसाइड आएका हुन् उनी, माहुते भएर ।

“यत्रो फुच्चेले पनि हात्ती हिँडाउन सक्छ ?,” सुरूसुरूमा मानिसहरू जिब्रो टोक्थे । तीनका शरीरका रौँ उचालिन्थे । प्रायः विदेशीहरू आइरहन्थे र हाती चढ्न खुब रहर गर्थे । बालक माहुते देखेर आश्चर्यमा पर्थे ती ।

० ० ०

“मानिसभन्दा गुनी जात हो नि हात्ती ! दिएर र खुवाएर मानिस आफ्नो हुँदैन । दियो, खुवायो, माया गर्‍यो भने हात्तीले कहिल्यै विनाश गर्दैन,” उनले हात्तीमाथि नियन्त्रण गर्नुको रहस्य उजागर गरे ।

त्यसो त हात्ती अनुशासनको पनि पर्याय हो, विशाल हात्ती माहुतेले ठोकेका सानो किलामा टाँगिन तयार हुन्छ, सजिलरी ।

तर, माहुते बन्न सजिलो छैन । बिहान उदायचलदेखि साँझ अस्ताचलसम्म हात्तीको सेवामा जुट्नुपर्छ । राती हात्ती नबसुञ्जेल खुवाइरहनुपर्छ । कहिले त बिहानसम्म पनि हात्ती बस्दैन । र, ऊ नबस्दासम्म जागै रहनुपर्छ माहुते ।

“हात्तीको आनीबानीसँग चिनजान गर्नुपर्छ । उसले के खान्छ, कति खान्छ, भोकाएको छ कि, तिर्खाएको छ कि मिहीन ढंगले बुझ्नुपर्छ,” हात्तीसँग हिमचिम बढाउने उपाय सुझाए उनले । 

“हात्तीको माहुते बसको चालकजस्तो भएर हुँदैन, खलासीजस्तो हुनुपर्छ । औधी हेरविचार गर्नुपर्छ,” फेरि हाँसे मन्सुर ।

माहुतेप्रति हात्ती विश्वस्त नहुँदासम्म नियन्त्रण गर्न कठीन हुन्छ रे ! भन्छन्, “माहुते बन्न रहर गरेरमात्रै हुँदैन । अरू जीवजन्तुजस्तो सजिलै नियन्त्रणमा लिन सकिने जात पनि होइन यो । योसँग त रातदिन भिज्नुपर्छ । यसको भाषासँग एकाकार हुनुपर्छ ।”

माहुते बन्ने उत्कट अभिलाषाले होला उनले चाहिँ दश–आठदिनमै हात्तीमाथि आधिपत्य जमाए । र, हात्तीसँगै जिन्दगीलाई डोर्‍याए ।

आफ्नोबाहेक अरू माहुतेलाई देखिसहँदैन हात्ती । झम्टिन्छ, सुँडले बेर्छ र साङ्गलो चुँडालूँलाझैैँ गर्छ ।

“भनेको टेरेन, रिस देखायो भने टाउको, कानमा सिम्किनो लगाएर नियन्त्रणमा लिनुपर्छ,” मन्सुर बताउँछन् ।

० ० ०

सामुन्नेमा उभिएर मन्सुरले गुलाफकलीको दुवै कानको टुप्पो समाते । गुलाफकलीले सुँडलाई नागबेली आकारमा ढाली र पाहुना सजिलैसँग पिठ्युँमा उकाली । पाहुना चढ्नेबित्तिकै उसले सुँडलाई नरसिंह आकारमा बदली र माथि फर्काएर नमस्कार गरी । 

केही बेरपछि गुलाफकलीले अगाडिको खुट्टा थोरै उचाली । त्यहीँ टेकेर ओर्लियो आगन्तुक ।

“खुट्टा चलाएपछि मानिस ओर्लन आँट्यो ठान्छे र खुट्टाको सहायताले झर्न सघाउँछे,” गुलाफकलीले पाहुना ओह्रालेको पनि देखाए मन्सुरले ।

हात्तीको बलशाली अंग सुँड नै हो र त्यसले हातको काम गर्छ । अजङ्गका बोटवृक्षलाईसमेत सुँडले सजिलै उखेल्न सक्छ । गुलाफकलीले पाहुनालाई त्यहीँ सुँडबाट चढाउँछे ।

“माहुते सामुन्नेमा नउभिउञ्जेल यसले चढाउन्न । र हिँड् नभनुञ्जेल खुट्टा अगाडि बढाउन्न,” माहुते–हात्तीको सम्वादसमेत बताए उनले ।

हात्तीलाई बेलाबखत मात चढ्छ । कानभन्दा मुनि आँखाभन्दा माथि गान्निन थालेपछि भने मानिस सतर्क बस्नुपर्छ । डरलाग्दो गरी गानिएर तपतपी पानी चुहिन थालेपछि भने माहुतेहरू त्राहीमाम् हुन्छन् । त्यसलाई मात चुहिएको (स्थानीय भाषामा भट्टि चुहिएको) भनिँदो रहेछ । शरीरमा सन्तुलन बिग्रिएको, गर्मी चढेको, शारीरिक संसर्गको इच्छा भएको बेला त्यसरी गानिन्छ र सतर्क हुन्छन् माहुते । हातीले विनाशलिला मच्चाउने पनि त्यस्तै मात चुहिएको बेलामा हो ।

हात्तीको शारीरिक संसर्गबारे माहुतेलाई पनि थाहा हुँदैन । अन्य पशुकोझैँ ढोईले रतिआवेग देखाउँदिन पनि । मत्तालाई नै थाहा हुन्छ । मत्तासँग संसर्ग भए नभएको पनि विरलै थाहा हुन्छ । बच्चा पैदा हुन २४ महिना लाग्छ । एकपटकमा एउटामात्रै बच्चा जन्माउँछ । र, जन्मिएको बच्चालाई राजमहाराजाको नाम दिइन्छ । 

“त्यसबारे भाले आफैँलाई ज्ञात हुन्छ र निकुञ्जबाट आएका हात्तीसँग संसर्ग भएर बच्चा जन्मन्छ,” सुनाए उनले ।

दिनको २० केजी धान र २ भारी पराल गुलाफकलीको नियमित खान्की हो । त्यसबाहेक हरिया स्याउला, घाँसपात बेलाबखत खुवाइरहनुपर्छ । स्याउलामा पीपलको पात गुलाफकलीको प्रिय खुराक हो ।

० ० ०

“हात्तीले कति कमाउँछ त ?”

प्रश्न सुन्नेबित्तिकै हाँसे मन्सुर । केहीबेर घोरिएर जवाफ फर्काए, “त्यस्तै ९ हजार तलब छ हजुर । यसो टिप्ससिप्स पाएर गुजारा चलेको छ भनौँ ।”

दुईवटी श्रीमती र ६ सन्तान रहेछन् उनका ।

“दोस्रो बिहे किन गर्नुभएको त ?”

धेरैबेर गम्भीर देखिए मन्सुर ।

भन्न थाले, “अरू होइन हजुर दिदीबहिनी नै बिहे गरेँ ।

सुरूमा गरिब परिवारकी जेठी बिहे गरेका थिए मन्सुरले । तर, कान्छी छोरी बिहे गर्नेबेलामा ससुराले दुखेसो गर्न थालेछन्, “तिलक दिन सम्पत्ति छैन ज्वाइँ । के गर्नेहोला ? छोरी बूढी बस्ने भई !”

“कान्छी पनि मै लैजान्छु नि त” भनेर ल्याएछन् उनले ।

“हाम्रोतिर दाइजोमा धेरै सम्पत्ति माग्छन् । ससुराले दिन सक्नुभएन । मन पनि परेको थियो, कान्छी पनि मैले नै ल्याएँ,” मच्चिएर हाँसे उनी ।

० ० ०

गुलाफकलीले पाहुनामात्र बोक्दिन । हात्ती दौड, पानी फ्याँक्ने आदिमा भाग पनि लिन्छे । पानी फाल्नेमा एकपटक द्वितीय भएकी छ । हात्तीको सरदर आयु ७० वर्ष हो, ४० वर्षकी भइसकी गुलाफकली । जवानजसरी दौडन पनि सक्दिन ।

उनले हात्तीको भाषा बनाएका छन् । हात्तीलाई बसाल्नुपर्‍यो भने ‘साम बैठ्’ भन्छन् उनी । ‘पिछु बैठ्’ भन्दा पछाडिबाट मानिस चढाउँछ हात्तीले । ‘मोहिल’ भन्दा उभिन्छ । खानेबेलामा ‘धर् समेट्’ भन्छन् । केही सामग्री समाउनुपर्‍यो भने ‘ले बेटा धर्’ भन्दा रहेछन् ।

“हुन त पोथी हो, तै पनि मायाले केटा नै भन्छु, ऊ पनि खुसी हुन्छे,” ओठमा खँदिलो हाँसो छायो ।

विकास मिश्र हात्ती धनी हुन् । गुलाफकलीबाहेक उनका अरू तीन हात्ती छन् । एउटा हात्तीको मूल्य ५० लाख भारतीय रूपैयाँ पर्छ ।

कुराकानीका क्रममा उनका दुईवटा सानासाना छोरा उनको नजिकै आए ।

“हात्तीकै सङ्गत पाएर होला, यी पनि माहुतै नै पो बन्लान् जस्तो छ त, बाबुको बिँडो समाउनै पर्‍यो नि हैन ?,” कुराकानी बिट मारे उनले ।