“निर्दोष प्राणीसँग गरिने व्यवहारमा देशको सभ्यता झल्किन्छ ।” ( महात्मा गान्धी । 

धर्मभीरु नेपाली मृत्युपछि स्वर्ग वा वैकुण्ठमा बास नपाइने हो कि भन्ने सन्तापमा तिहारको दिन घरमा पालिने कुकुर वा सडकमा बस्ने कुकुरलाई खोजीखोजी यसो पूजा गरेर केही मीठो खुवाइ टोपल्छन् । यसबाहेक बाँकी दिनमा कुकुरलाई खासै वास्ता र ख्याल गरेको बिरलै देखिन्छ । कुकुरलगायत अन्य बेसहारा प्राणीप्रति नेपाली समाजको संवेदनशीलता हराउँदै जानुको परिणति हो सडक, मठ मन्दिर, नदी किनारा वा सार्वजनिक स्थलमा बग्रेल्ती देखिने गाईका बाच्छा र कुकुरहरू । 

पानी पर्दा, चिसो लाग्दा अथवा यस्तै कठिन अवस्थामा यी बेसहारा प्राणी सामान्य ओत पनि लाग्न पाउँदैनन् । कतै ओत लाग्न गए लौराले हानेर धपाइन्छ । अर्थात्, यस्ता प्राणीको वासस्थल पनि छैन । बाँच्न सक्ने क्षमतासम्म बाँच्छन्, नसके मर्छन् । हेर्दा सामान्य देखिने यस्ता घटना नेपाली समाजको क्रुरता मापन गर्ने आधार हो । विदेशमा गरिएका अध्ययनअनुसार यस्तो बेवास्ता र हेपाइबाट कुकुर पनि अवसाद ९डिप्रेसन ० मा जाने अवस्था पनि हुन्छ ।  सामान्य किसिमले कुकुरलाई सुमसुम्याए पनि यति मायालु भएर लाडिन्छन् कि जस्तै मान्छे पनि द्रवित हुन्छ । माया, प्रेम र ख्यालको भोका हुन्छन् यी कुकुरहरू ।

छाउराहरू मायालाग्दा देखिन्छन् । हामीलाई किन अलिकता पनि दया लाग्दैन त रु सायद  तिहारजस्ता चाडबाडले यस्ता विषयमा  मनन गर्ने सन्देश दिएको हो । तर, हामी नेपाली फगत यान्त्रिकता रुचाउँछौँ । घरमा पालिने कुकुर पनि पर्याप्त माया, प्रेम र साथ भएन भने  तनावमा पर्छन् । हामीहरू वस्तु सम्झिन्छौँ कुकुरलाई अनि अलिकता खानेकुरा दिएर र एउटा खोरमा थुनेर आफ्ना माया दर्शाउँछौँ । तर, कुकुरमा मानवका भावना बुझ्ने क्षमता हुन्छ । उसलाई पाल्ने मान्छेको मनस्थिति बुझ्न सक्छन् । आफूले गर्नेजस्तो प्रेमाभाव आफ्नो मालिकबाट नपाएमा दुःखी र निराश हुने गर्छन् । 

करिब ३०—४० हजार वर्ष अघिबाट कुकुर मानव जातिसँगै बसोबास गर्दै आइरहेको प्रमाण भेटिएका छन् । पहिला जंगली ब्वाँसा प्रजातिबाट खाना र आवासका लागि यो प्रजाति बिस्तारै मानवसँगै वा वरिपरि बस्दै आएको अनुसन्धानले देखाएको रुसको साइबेरियामा भएको उत्खननबाट प्राप्त विभिन्न  सामग्रीबाट पुष्टि हुन्छ । अझ रोचक त चिहानमा पनि कुकुर र मानवको शवलाई एउटै स्थानमा राखेर गाडिएको भेटिएको छ । यसबाट कुकुरको स्थान प्राचीन मानव इतिहासमा सम्मानजनक रहेछ भन्ने बुझ्न सकिन्छ । 

मानव विकास क्रमसँगै कुकुरसँग मानव जातिको अभिन्न मित्रता, प्रेम र सहअस्तित्व रहिआएको इतिहासमा देखिए पनि पछि प्रविधि र आधुनिक जीवनशैली, सहरीकरणको कारण कुकुरप्रति गरिने व्यवहारमा परिवर्तन आएको देखिन्छ । मानवले जति रेखदेख र खाना उपलब्ध गराउँछ सोभन्दा दोब्बर प्रेम र लगाव कुकुरले आफ्नो मालिक र आफू बस्ने घरलाई गर्ने गर्छ । आधुनिक समाजको विकाससँगै कुकुरको पुरातन भूमिका बदलिन थाल्यो । आफूलाई पाल्ने मालिकको सुरक्षा, पहरेदारी र मानव विकासका सुरुको  चरणमा आहार खोज्न सहयोगीको भूमिका हरायो । अहिले अरू सान्दर्भिकता नभएर पनि हो कि कुकुरहरू अब बेवास्ताका सिकार भएका छन् ।

तर, युरोप अमेरिका तथा जापानमा गरिएका अध्ययनमा एक्लो जीवनयापन गरिरहेका मानिसले घरमा कुकुर पाल्दा तनाव, दबाब तथा अन्य मनोवैज्ञानिक समस्या कमी आएको देखिन्छ । त्यस्तै, बालबालिकामा पनि कुकुरको सामु लेखपढ गर्दा सिक्ने क्षमता वृद्धि भएको देखिन्छ । आफूलाई विनापूर्वाग्रह सुनिदिँदा बालबालिकामा पढ्ने आत्मबलमा वृद्धि भएको अध्ययनले देखाएको छ । कुकुरलाई सुरक्षा वा सुराकका लागि पनि व्यापकरूपमा प्रयोग गरिन्छ ।  हामी नेपाली भने जनावरलाई प्रेम गर्न जान्दैनौ । करुणाका अजस्र स्रोत  गौतम बुद्धको जन्मभूमि यस नेपालका बासिन्दा सम्पूर्ण जीवात्मालाई करुणा प्रकट गर्न सक्दैनौ । 

कुकुरले आफूलाई पाल्ने मान्छेलाई दर्शाउने माया र मान्छेले आफ्नो बच्चाप्रति दर्शाउने प्रेमाभावमा समान रसायन सक्रिय भएको विभिन्न अध्ययनले देखाएका छन् । मानव जातिलाई यति माया, प्रेम र सद्भाव राख्ने कुकुरबाहेक अन्य प्राणी छैन भनिन्छ । किन यी कुकुर अपहेलित भएका छन् रु 

दिन प्रतिदिन सडकमा दुःख र यातनादायी जीवन बिताइरहेका कुकुर, उनीहरूमाथि हुने हिंसा, सवारीसाधनको ठक्करबाट घाइते भएका कुकुरलाई देख्दा प्राणी पनि आफूलाई यस देशमा जन्मनुमा कति अभागी सम्झँदा हुन् भन्ने ठान्छु । एकपटक एकजना जर्मन पर्यटक नेपाल आएर सडकमा देखिएका निरीह कुकुरलाई देख्दा मन कुँडिएको र नेपाल भ्रमण अवधिसम्म उनलाई असाध्यै पीडा भएको सामाजिक सञ्जालमा उल्लेख गरेकी थिइन् । 

मानिसको जिन्दगीको त पर्बाह नहुने ठाउँमा कहाँ कुकुर, गाई आदिका समस्यामा ध्यान दिनु भन्ने सवाल पनि उठ्ला । तर, एकपटक ध्यान दिएर  मन लगाएर काठमाडौं वा यस्तै नेपालका सहरमा डुलेमा यी निरीह प्राणी कति कष्टकर जीवन बाँचिरहेका छन् भनेर देख्न पाइन्छ । भोक, प्यास, असुरक्षा, बिमार, घाउ खटिरालगायतका समस्या यी प्राणीले भोग्नु परेको छ । अझ बिजोग त जब यिनैबाट जन्मिने साना बच्चाहरु कसरी बाँच्दा हुन् भन्ने लाग्छ । त्यसमाथि सहरबजारको प्रदूषण, धुलो आदिका कारण कुकुरमा छालासम्बन्धी रोगबाट ग्रसित हुनुपर्ने अर्को भयावह स्थिति छ ।

मान्छेले फालेका सडेगलेका खानाले पनि कुकुरलाई अन्य किसिमका रोग लाग्ने गर्छ । रोग र दुर्घटनाबाट मर्न लागेको कुकुरलाई मानिसहरू वास्तै नगरी हिँड्ने गर्छन् । यिनीहरु भोक प्यास लागेमा लुटेर खोसेर खान सक्दैनन् । बरु, खाना पाक्ने होटल वा मानव वस्ती वरिपरि केही खान पाइन्छ कि भनी पर्खेर बस्छन् । 
समाज यस्ता आफ्नै नाकैमुनि देखिने समस्या देखेको नदेख्यै गर्छ । अलिकता दयामाया र करुणाभाव राख्ने व्यक्तिले केही खानेकुरा फुत्त फालेर दिनेबाहेक प्रेम र स्नेह राखेर यिनीहरूलाई ख्याल गर्ने कोही भेटिन्नन् । 

काठमाडौंलगायत केही ठूला सहरमा यसरी सडक वा सार्वजनिकस्थलमा बेवारिसे अवस्थामा रहेका कुकुरलाई सामान्य हेरचाह र उपचार गर्न भनी खुलेका संघसंस्था पनि छन् । केही नेपाली, केही विदेशीको ससानो सहयोगमा यी संस्था चलेका छन् । केही संस्थाबाट कुकुरले सामान्य आहार, औषधि र रेखदेख पाएका छन् । आपतकालीन सेवा पनि पाएका छन् । तर, यो एकदमै अपर्याप्त छ । यसर्थ स्वर्ग जानको लागि पुण्य गर्नु छ भने आफ्नो गच्छेअनुसार हामी सबैले यही तिहारकै दिनबाट सानो सहयोग गरी यी निर्दोष र अपहेलित कुकुरलाई दुःखबाट मुक्त गरौँ । गर्न सकिने सानो कार्यबाट यस्ता प्राणी दुःख नपाई जिउन सकुन् भन्नेमात्र आशय हो । घरमा बढी भएका खानेकुरा फाल्नुभन्दा बरु कुकुरलाई दिने गरौँ । भोजभतेरमा उब्रिएका खानेकुरा फाल्नुभन्दा बरु यी सडकमा रहने कुकुरलाई पनि दिऊँ । पानी पर्दा वा चिसोमा ओत लाग्न आएका यी निर्दोष प्राणीलाई लौरोले नपिटौँ ।

घाउखटिरा वा केही बिमार भएका कुकुर देखे उद्धार गर्ने संघ संस्थालाई जानकारी गरिदिऊँ। सकिन्छ भने केही रकम यस्ता उद्धार गर्ने संघसंस्थालाई मद्दत गरौँ । यी यस्ता ससाना कार्य गरे पनि पुण्य पाइन्छ । धेरै ठूलो केही सोच्नु पर्दैन । यस्ता निर्दोष र निरीह प्राणीलाई रक्षा गर्नु हामी मानव जातिको कर्तव्य हो । 

बुद्धनगर, काठमाडौ ।