"विष्टज्यूलाई सम्झीसम्झी रुन्छ चौधबीस

विष्टज्यूलाई सम्झीसम्झी सल्ला सुसाउँछ

विष्टज्यूको वियोगमा रुन्छ हाम्रो मन..."

यो कर्णालीको भाका नेपालका प्रथम 'मानवशास्त्री' प्राध्यापक डोरबहादुर विष्टलाई सम्झिएर गाइएको हो । विरह र वेदनाको यो गीतले जुम्लाको चौधबीसका वासिन्दाले विष्टलाई गुमाउनुपर्दाको पीडा समेटेको छ ।

सन्दर्भ थियो– दोस्रो विश्व मानवशास्त्र दिवसको अवसरमा फेब्रुअरी १६ का दिन मानवशास्त्री विष्टबारे निर्मित वृत्तचित्र 'म अलप हुन चाहन्छु (Into Thin Air)' प्रदर्शनको । मानवशास्त्र केन्द्रीय विभागको आयोजना तथा नेपाल मानवशास्त्र समाज र सांस्कृतिक संस्थानको सहआयोजनामा देखाइएको उक्त वृत्तचित्र निर्देशकद्वय, सचिन घिमिरे र गौरव केसीको निर्देशनमा बनेको हो ।

हुन त मानवशास्त्रको अध्ययन, अध्यापन नेपाल भित्रिएको सन् १९८१ देखि नै हो तर यसका लागि त्रिभुवन विश्वविद्द्यालयमा छुट्टै विभाग खोलेर पढाउन थालिएको भने १८ महिनामात्रै भएको जानकारी विभागीय प्रमुख लयप्रसाद उप्रेतीले दिए ।

तर, विष्टले भने उक्त विषयको चस्का वि.सं. २०१३ देखि नै लिइसकेका थिए, जुनबेला बेलायतबाट सोलुखुम्बुका शेर्पाबारे अनुसन्धान गर्न आएका बेलायती मानवशास्त्री क्रिस्टोफर भोन फ्युर हेमिन्ड्रफसँग उनी 'इन्टरप्रेटर'को रुपमा जोडिन पुगे । हेमिन्ड्रफले उनलाई केवल आफ्नो असिस्टेन्ट र इन्टरप्रेटरको रुपमा मात्र राख्न चाहे । लन्डन विश्वविद्द्यालयबाट मानवशास्त्रमा एमए गर्ने आफ्नो चाहनालाई बीचैमा थाँती राखेर उनी फेरि हेमिन्ड्रेफसँग काम गर्न नेपाल फर्किए । एउटा विदेशीले आफ्नै देशको बारेमा आफैँले गरेको काममा आफ्नो नाम राख्न नदिएपछि विष्टले २०२३ मा एक्लै सूचना संकलन गरेर पहिलो किताब 'पिपल अफ नेपाल' प्रकाशित गरे ।

वृत्तचित्रमा विष्टसँग काम गरेका थुप्रै विदेशी, नेपाली र परिवारका सदस्यसँग गरिएको कुराकानीले उनीबारे यति धेरै जानकारी बटुलेको छ कि त्यो हेरेपछि नेपालीहरुले आफ्नै देशको 'अनमोल हीरा'लाई समय रहँदै नचिनेको या सम्मान दिन नसकेको हो कि जस्तो लाग्छ ।

'पिपल अफ नेपाल' प्रकाशित भएपछि बल्ल विदेशीहरुले नेपालबारे लेखेका धेरै किताबमा विष्टको सन्दर्भ दिएर लेख्न थालेका हुन् ।

वृत्तचित्रमा विष्टका सहयात्री/सहकर्मीहरुले भने अनुसार उनी अति धेरै लेख्थे । जहाँ गए पनि त्यहाँका सबै कुरा समेटेर लेखिहाल्थे । उनी २०२८ मा तिब्बतको ल्हासाका लागि महावाणिज्यदूत बनाइए । त्यसबेला पनि उनले आफ्नो लेखाइ छाडेनन् । त्यहाँको बसाइमा उनले नेपाल-तिब्बतबीचको व्यापारिक, राजनीतिक र सामाजिक सम्बन्धबारे 'सोताला' उपन्यास लेखेको वृत्तचित्रमा उल्लेख गरिएको छ ।

२०४७ सालमा उनले लेखेको पुस्तक 'फ्याटालिज्म एन्ड डेभलपमेन्ट'ले उनलाई नाममात्रै दिएन, विवादमा पनि ल्यायो । यो किताबको 'शाही खानदानको वंश मगर थिए' र 'ब्राह्मणहरुको मष्तिस्कले नेपाली समाजमा भाग्यवादको विष रोप्यो, त्यसैकारण देशले विकास देख्न पाएको छैन' भन्ने तर्कले उनलाई केही समूहको बीचमा अगुवा बनायो भने केही समूहको बीचमा अप्रिय पनि बनायो । यी तर्कबारे पनि पक्ष र विपक्षका विचारहरु वृत्तचित्रले समेटेको छ । त्यस वैचारिक बहसमा आफ्नो विचार व्यक्त गर्नेहरूमा स्वदेशी तथा विदेशी दुवै छन् ।

वृत्तचित्रले विष्ट परिवारका सदस्य, छोरा केशर विष्ट, हिक्मत विष्ट, छोरी आशा विष्ट, नाति र नातिनीसमेतका विचार, उनीहरुले परिवारका अग्रजको बारेमा अत्तोपत्तो नपाउँदाको पीडासमेत समेटेको छ ।

सन् १९९५ पछि विष्ट कता गए/हराए वा उनलाई के भयो बन्ने बारेमा कसैलाई जानकारी छैन ।

विक्रम सम्वत २०४८ मा जुम्लालाई कर्मथलो बनाएका विष्टबारे त्यहाँका वासिन्दाहरु भन्छन्, "विष्ट बुवा भएको भए हाम्रो भविष्य बन्ने थियो !" (मुक्तकला बोहोरा, वृत्तचित्रमा) । यति भन्दा उनीहरूका आँखा भरिन्छन् ।

विष्टले शायद नेपालमा हालसम्मको पहिलो र अन्तिम नै होला, 'टाएम क्याप्सुल' बनाएर एक सय वर्षपछि मात्रै खोल्नू भन्ने निर्देशनका साथ जमिनमुनि गाड्न लगाएका रहेछन् । यो कार्य २०५१ भदौ ५ गते गरिएको रहेछ । त्यो 'टाएम क्याप्सुल' निकाल्न खाल्डो खनेको, गाडिएका सबै कुरा निकालेको भिडियोमा देखाइएको छ ।

विष्टमा गुणैगुण थियो भन्ने कुरा पनि होइन रहेछ भन्ने कुरा पनि वृत्तचित्रमा राखिएको छ । त्यहाँ कुराकानीको सन्दर्भमा उनका सहयात्री पूर्णप्रकाश नेपाल 'यात्री' भन्छन्, "उनको कमजोरी भनेको 'कामलोलुपता' हो । त्यो उनमा थियो ।"

त्यसबाहेक विष्टले आफ्नो क्षेत्रमा गर्न नसकेका कुरा र कमी-कमजोरीको बारेमा अरु सहकर्मीहरुले बताएका छन् ।

केही अगाडि धरानमा सम्पन्न 'इन्टरनेसनल फिल्म फेस्टिभल अफ नेपाल- २०१७' मा बेस्ट डकुमेन्ट्री अवार्ड जितेको यो वृत्तचित्र नेपालका अगुवा मानवशास्त्रीको जीवन समग्रमा समेट्न सफल भएको मात्रै होइन, यसको निर्माण गरेर ती अगुवालाई सम्मान व्यक्त गरिएको छ भन्दा पनि परक नपर्ला ।

यसका लागि सम्बन्धित सबै पक्ष धन्यवादका पात्र छन् ।