भर्खरै एउटा अनलाइन पत्रिकामा प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहालले कुचो बोकेको सांकेतिक तस्बिर देखियो । सडकमा पनि निस्कने र हरेक नागरिकले पनि दैनिक केही समय धुलो सफा गर्नुपर्ने भन्ने सुन्दा कता कता आशा जाग्यो । बालककालमा दसैंका बेला गाउँबस्ती र गोरेटा सरसफाइ गरेका दिनका सम्झना ताजा भए ।

रुवान्डामा हरेक महिनाको अन्तिम शनिवार प्रायः १२ बजेसम्म गरिने उमुगान्डा कार्यक्रमको याद आयो । जनसरोकारका काम, जनताको स्वास्थ्यमा प्रत्यक्ष असर गर्ने कार्य जो सरकारमा आएपनि र जो बिपक्षमा रहे पनि जारी रहोस् । सुरु सानै कामबाट हुन्छ ।

सरसफाइ नियमित कार्य हो । दुःखको कुरा, हाम्रो नेतृत्वलाई यति बुझ्न बुझाउन पनि वर्षौं लाग्यो । धुलो र धुवॉलाई ‘मास्क’ले छेक्न नसक्ने समयसम्म कुर्न पर्यो । विश्वमा देशको भयावह स्थिति सार्वजनिक हुने बेलासम्म कुर्नु पर्यो ।

नागरिकको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल प्रभाव परेको जनगुनासो सुन्ने बेलासम्म कुर्नु पर्यो । सरसफाइ गर्ने गराउने थुप्रै निकाय केन्द्रदेखि स्थानीय तहसम्म छन् तर जिम्मेवार हुनुपर्ने कसैलाई कसैको वास्ता भएन । लाग्थ्यो, नेपालका नेता र प्रशासक काठमाडाैंमा बसेर अन्त कतैको हावामा सास फेर्दैछन् ।

धुलो र धुवॉ दुई भिन्न तत्व हुन् । सरसफाइ स‘गस‘गै यिनका कारक तत्वका बारेमा अध्ययन गरी तिनको न्यूनीकरण गरिनु आजका लागिमात्र हैन र भोलिका लागि अर्थात् सन्तानका निम्ति पनि जरुरी छ ।

साथै सफाइ अभियान काठमाडाैंमा सीमित नगरी देशैभर पैmलाउनुुपर्छ । यस अभियानमा हरेक वर्ग र समूूहका व्यक्तिको अनिवार्य संलग्नता, चेतना र लगनको जरुरी छ । कोही नछुटोस् । कम्तीमा महिनाको एक पटक सांसदहरू आआफ्नो क्षेत्रमा पुगेर सरसफाइ अभियानमा जनताको साथ दिन सके अझ राम्रो ।

धुलो र धुवाँ सुन्दा उस्तै लागे पनि तिनको स्रोत र व्यवस्थापन भिन्नता हुन्छ । धुलो बडारिन्छ धुवॉ बडारिइँदैन । स्वास्थ्यका हिसाबले धुवॉ बढी हानिकारक हुन्छ । धुलो सही व्यवस्थापन गरिए सजिलै कम हुन सक्छ, धुवॉलाई राम्रै कसरत गर्नुपर्ने हुन्छ । नीति नियममा परिवर्तन गर्नुपर्ने हुनसक्छ । 
धुलो
सहरी क्षेत्रमा धुलो खासगरी लापरवाहीका कारण बढेको छ । जथाभावी खनजोत गर्ने, समयमा परियोजना पूरा नहुने, सुरु गरेर लथालिंग छाड्ने, परियोजना कमजोर कार्ययोजनाबाट सुरु गरिने, परियोजनामा आवश्यक न्यूनतम मानकको बेवास्ता गरिने, सम्बन्धित निकायबाट सुपरिवेक्षण नहुने इत्यादि ।

हैनभने मेलम्ची र चक्रपथको चौडाइको बढाइले किन औडाहा गराउँथ्यो ? विकास गतिशील हुन्छ । 
 यसको अन्त्यसम्म कुर्नुभन्दा सही व्यवस्थापन जरुरी छ । 

महा–उप–नगरपालिकाका कुचिकारहरूको त के कुरा गर्नू ? कतिमा कुचीकार नै छैनन् भने कतिमा कुचो हुँदैनन् । भएकामा पनि राजनीतिक पार्टी, तिनका भातृभगिनी संघसङ्गठनसँगको लगनगाँठो समात्यो, सकियो । भ्रष्टाचार राष्ट्रिय आचरण नै बनिसक्यो ।

विष्णुमतीमा रॉगा काटेर, सडकमा तररर रगत चुहाउँदै ठेलामा घिसार्ने मासु त नियन्त्रित हुन नसकेको समयमा घरघरबाट बाग्मती, विष्णुमती, र सडकमा पोखिने धुलोमैलोको हिसाब कस्ले राख्ने ? जिम्मेवारी बोध हुनै वर्षौं लाग्ने भयो ।

सरकारी विकासे अड्डामा अलिकति विकार कम हुने हो भने विकासले ल्याउने धुलोको समस्या धेरै हदसम्म हल हुन्छ । बॉकी  नगरपालिका बिउँझिन जरुरी छ । सहरी क्षेत्रमा सडक र नदी वरपरका धुलो बढाउने जमिनमा बिभिन्न सजावट गर्न सकिन्छ ।

ठाउँअनुसार, ससाना पोखरी र पानीका फोहोरा बनाउने, बगैचा बनाउने वा आवश्यकताअनुसार टायल बिच्छ्याउने वा सिमेन्टले ढलान गर्ने । मर्मत संभार गर्न बिर्सन भने हुन्न । यति गरे कमसेकम नागरिकले तिरेको करको केही सदुपयोग पनि देख्न पाउने थिए । 

नागरिकको हकमा १५ मिनेट कुचो लिएर निस्कन सबै तैयार छन् । तर, सरकार र महा–उप–नगरपालिकाले सरसफाइ अभियानलाई वैज्ञानिकीकरण गर्नेतर्फ पनि सोच्नुपर्छ । हरेक नगरपालिका र महानगरपालिकाका वडामा सानाठूला सडक बडार्ने मेसिनको व्यवस्था र कर्मचारीको उचित व्यवस्थापन अनिवार्य भैसकेको छ । हैन भने, यस्ता सबै अभियान मौसमी बाजामा परिणत हुनेमा शंका छैन ।

धुवॉ
मानव स्वास्थ्यलाई धुलोभन्दा धेरै खतरा छ धुवॉबाट । मोफसलमा केही कम भए पनि काठमाडाैं धुवॉले आक्रान्त छ ।  न त यो कुचोले नै बढारिन्छ । भन्छन् नक्कल गर्नु, रिस नगर्नु ।

छिमेकीले कुचो लिँदा हामीले पनि लिनु फरक पर्दैन । तर, नक्कल पनि आवश्यकताअनुरूप सही हुनु जरुरी छ । के हाम्रो देशको र छिमेकीको स्थिति एउटै छ ? उता कतिपय सहरमा पेट्रोल, डिजेलको स्थान एलपी ग्यास र सोलारले लिइसकेको छ भने यता अझै शुद्ध पेट्रोल डिजेल पाउनु पनि सपनाजस्तै छ । 

यस्तो भयावह अवस्थाबाट पार पाउन सरकारी नीति नियममै कुचो लगाउन जरुरी छ । सवारी साधनमा र उद्योग कलकारखानामा प्रयोग हुने इन्धन बेचबिखनको एकाधिकार हटाएर इन्धन  गुणस्तरमा सम्झौता नहुने अवस्था बनाइनुपर्छ ।

इन्धनमा पाइने धातु लिडलाई कुचो लगाउनु जरुरी छ । दैनिक रुपमा बेचिने लिड भएको पेट्रोल धर्तीको धुलोभन्दा हजारौं गुणा हानिकारक छ ।

वातावरण मैत्री, खासगरी विद्युतीय वा सोलार सवारी साधनलाई विषेश प्राथमिकता दिन जरुरी देखिन्छ । त्यस्तै, सहरी क्षेत्रभित्र भएका, खासगरी धुवॉ धुलो ओकेल्ने कलकारखाना, इँटाभट्टा, ग्यारेज, वर्कसप, कवाडी स्टोरलगायतलाई स्थानान्तरण गरिनुपर्छ । 

अन्त्यमा, 
समस्या धुलो र धुवॉमा मात्रै सीमित छैन । देशमा भएका युद्ध, कुर्चीको खिचातानी, भूगोलको खण्डीकरण, जातीय भेदभाव, छुवाछुत, मारपिट, डकैतीलगायत अराजनीतिक गतिविधि र राजनीतिक अस्थिरताले सर्वसाधारण नागरिकको मानसिक तथा शारिरिक स्वास्थ्यमा दिनानुदिन ठूलो क्षति पुर्याएको छ । त्यसबाट मुक्ति पाउन शान्तिको, एकताको, सौहार्दताको र आत्मीयताको सार्थक कुचो लगाउनु आजको आवश्यकता हो । 
हालः ताञ्जानिया